Οι γυναίκες στην τραγωδία Ιφιγένεια εν Αυλίδι, του Ευριπίδη, όπως παρουσιάζονται από το Θέατρο Τέχνης Αυστραλίας[1]

Πιπίνα Δ. Έλλη (Dr Pipina D. Elles)

Το βράδυ της 5^ης Απριλίου τρέχοντος (2012), παρακολουθήσαμε στο ‘Μαντουρίδειο  Θέατρο’, στο Marrickville NSW, την πρώτη παράσταση της τραγωδίας του Ευριπίδη η Ιφιγένεια στην Αυλίδα (ο τίτλος στη νεοελληνική), που σκηνοθέτησε με επιτυχία ο Σταύρος Οικονομίδης.  Η τραγωδία, συμπεριλαμβάνεται στις εκδηλώσεις του ‘Ελληνικού Φεστιβάλ, του Σύδνεϋ’.

Υπεύθυνη για τη διεύθυνση παραγωγής, ήταν η Ευανθία Τσαβαλά και τη γενική εποπτεία την είχε η Μέλπω Παπαδοπούλου, που επιπλέον είχε και την ευθύνη των κουστουμιών. Στα σκηνικά, εκτός από τον Κώστα Ρόρρη, εργάστηκαν και οι: Δημήτρης Σεραφείμ και Θανάσης Φωτιάδης. Ο  Στάθης Μεσσάρης ήταν υπεύθυνος για τον φωτισμό και τον ήχο της παραγωγής. Σημαντική  η δουλειά που έκανε η Μιμίκα Βαλαρή με τους  υπότιτλους και την προβολή τους. Τη φροντίδα του συνόλου των παιδιών που συμμετείχαν (13 στο αριθμό),  είχε η Κατερίνα Γαλανάκη, ενώ την υποδοχή και την εξυπηρέτηση προσκεκλημένων και μη, είχαν ο Διονύσης Μεσσάρης και οι κυρίες, Κόνη Νταβίσκα και Βασιλική Ρόρρη.

Ως γνωστόν, η αρχαία ελληνική τραγωδία επανιδρύθηκε στη ζωή των Νέο – Ελλήνων και για να μείνει, μέσα από τα ερείπια της πολιτικής και κοινωνικής δομής της Ελλάδας, στη δεκαετία του 1950, μετά το τέλος  του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και τον Εμφύλιο (έληξε το 1949), όπου και επανάκτησε τη θέση της, δυναμικά.  Τα αρχαία θέατρα (Επιδαύρου, Δωδώνης) ζωντάνεψαν και οι Έλληνες διδάχτηκαν πως οι άνθρωποι πέρα από τη  θρησκευτική τους ιδεολογία, διακρίνονται για τα ελαττώματα και τα πάθη τους,  πως η θυσία για την τιμή  και την αξιοπρέπεια διατηρούν τις αξίες τους και πως πάνω από όλα ίστανται η Πατρίδα και η οικογένεια.

Η υπόθεση αναδεικνύει τη δυναμική της γυναίκας στους ρόλους, που της αποδίδει ο τραγωδοποιός Ευριπίδης, στο συγκεκριμένο δράμα. Ο Αγαμέμνων (Γιάννης Νταβίσκας), αδερφός του Μενελάου (Ζήσης Κουστούλης) της Σπάρτης, γόνος του Ατρέως των Μυκηνών, ηγέτης της εκστρατείας των Ελλήνων εναντίον της Τροίας, οφείλει να βρει λύσεις για την στασιμότητα του στόλου στην Αυλίδα.  Στόχος της εκστρατείας των Ελλήνων είναι η αποπληρωμή για την προσβολή στο πρόσωπο του Μενελάου -και εκείθεν, όλων των Ελλήνων-, που προκάλεσε η απαγωγή  της συζύγου του  Ελένης, αδελφής της Κλυταιμνήστρας, από τον πρίγκιπα και γιο του Πριάμου, της Τροίας,  Πάρη.   Τι πιο ειδεχθές και προσβλητικό από ετούτο το γεγονός; Το ερώτημα για το θράσος και την τόλμη του  ξένου πρίγκιπα να απαγάγει τη σύζυγο Έλληνα άρχοντα, δεν έχει άλλη απάντηση, από τον πόλεμο. Ωστόσο η αρχή του μίτου οδηγεί αλλού. Όλα ξεκίνησαν από την οργή της Έριδος επειδή δεν καλέστηκε στο γάμο της Θέτιδος και του Πηλέα. Οργισμένη για ετούτη την προσβολή η Έρις  άφησε ένα χρυσό μήλο –‘ως το μήλο της Έριδος’-, που έφερε την επιγραφή ‘τῇ καλλίστῃ’ και το άφησε να κυλήσει ανάμεσα στους  προσκεκλημένους θεούς. Τρεις από τις παρευρισκόμενες θεές, η Ήρα, η Αθηνά και η Αφροδίτη, ήθελαν η κάθε μια από αυτές να διεκδικήσουν το μήλο. Ο Δίας για να λύσει το πρόβλημα ανάμεσά τους  όρισε στον  Ερμή, να τις φέρει ενώπιον του Πάρη ώστε να εκλέξει ετούτος, ποια θα πάρει το μήλο. Έτσι και έγινε. Οι τρεις θεές του έταξαν από κάτι η καθεμία του. Η Αθηνά του έταξε πνευματική σοφία, η Ήρα σωματική ρώμη, και η Αφροδίτη την ωραία Ελένη, την ομορφότερη γυναίκα του κόσμου. Ο Πάρης, που δεν γνώριζε  ότι η ωραία Ελένη ήταν γυναίκα του άρχοντα Μενελάου, έδωσε το μήλο στην Αφροδίτη. Έτσι ξεκίνησε και η οργάνωση της εκστρατείας των Ελλήνων εναντίον της Τροίας και ο Τρωικός Πόλεμος. Η τιμωρία της Έριδος ήταν αμείλικτη.

Η σύγκριση του κάλλους λοιπόν τριών θεαινών θα οδηγήσει σε θανατηφόρο αποτέλεσμα: η ομορφότερη και η προσφορά ενός μήλου έστω και χρυσού, θα εμπεδώσει την απάντηση. Ποιον  διάλεξε ο Δίας; Ένα νεαρό παλικάρι από το Ίλιον.  Η Αφροδίτη το έθεσε πολύ απλά. Αν απένεμε σε εκείνη το μήλο, αυτή θα τον βοηθούσε, να αποκτήσει την ομορφότερη αρχόντισσα του τόπου, και όλου του κόσμου, την Ελένη. Το αθώο μήλο αποκτά ακόμη μια φορά ειδικό ρόλο. Όπως και στην Παλαιά Διαθήκη, όπου παρουσιάζεται στο ρόλο του φρούτου της γνώσης, δια  στόματος ερπετού και ότι αυτό συνεπάγεται. Ο Πάρις απήγαγε την ωραία Ελένη και δικαίως κατά τη γνώμη του. Η υπόσχεση της Αφροδίτης τον δικαιοδότησε να αρπάξει  το βραβείο που του ανήκε. Ποια όμως ήταν ετούτη η ωραία Ελένη;    Κανείς δεν του το εξήγησε. Έτσι εξαιτίας της ανεύθυνης συμπεριφοράς τεσσάρων   θεαινών και του βασιλιά Δία, ο τόπος αναστατώνεται, τα πλήθη ξεσηκώνονται και οι μνησίκακοι Θεοί απολαμβάνουν το παιχνίδι τους. Και βέβαια η ανύποπτη στον Πάρη, ύβρις είναι διπλή: προσβάλλεται ο άρχοντας της Σπάρτης, η οικογένεια των Ατρειδών και ολόκληρη η Ελλάδα! Γιατί αν ετούτο το έγκλημα  μείνει ατιμώρητο, τι θα μπορούσε να σταματήσει τους -έστω και αδαείς- θρασείς να προκαλούν οποιεσδήποτε προσβολές;  Και όμως, το μυστικό παιχνίδι του σκάκι των Θεών που τραυμάτιζε τους ανθρώπους-πιόνια, οι δύστυχοι θνητοί δεν το γνώριζαν.  Και η επώδυνη συνέχεια αποδεικνύει, πόσο σκληρή υπήρξε η πραγματικότητα των θνητών.

Ξεκινά λοιπόν μία οργανωμένη προσπάθεια, μία εκστρατεία που συγκεντρώνει τους Έλληνες (στρατό – στόλο) στην Αυλίδα.  Όμως οι άνεμοι δεν πνέουν και η καθήλωση της δύναμης των Ελλήνων στην Αυλίδα, έχει ως αποτέλεσμα την καταφυγή του ηγέτη τους, Αγαμέμνονα, στον μάντη Κάλχα. Αποκαλύπτεται πόσο κοστίζει η εύνοια των θεών και δη της Αρτέμιδος.  Η τελευταία ζητά σε αντάλλαγμα για την προσφορά της, τη θυσία της πρωτοτόκου θυγατέρας του ηγέτη της εκστρατείας, της νεαρής Ιφιγένειας (Αθανασία Κώστα).  Η πορεία των εξελίξεων είναι τραγική. Η βάσανος του πατέρα που καλείται να εκτελέσει το σπλάχνο του, έστω και για έναν τέτοιο σκοπό, είναι μόνο αφόρητος.  Αναμφίβολα η Ιφιγένεια είναι το πιο αθώο πρόσωπο για να επωμιστεί μία τέτοια ευθύνη, έστω και για το καλό της μεγάλης εκστρατείας των Ελλήνων εναντίον της Τροίας, της οποίας ο πρίγκιπας προσέβαλε τους Έλληνες δια προσώπου Μενελάου. Η λογική υποχωρεί σε ετούτο το ανόσιο θέμα και ο Αγαμέμνων προσπαθεί να ανακαλέσει την άφιξη της Κλυταιμνήστρας (Ευανθία [Έβελυν] Τσαβαλά)  και της Ιφιγένειας, όπως είχε ορίσει προηγούμενα.  Δε μπορεί ακόμα να αποδεχτεί ότι σαν αρχηγός των Ελλήνων, οφείλει να θυσιάσει το παιδί του, για την αίσια έκβαση των πραγμάτων. Ο ηλικιωμένος άγγελός του (Κώστας Ρόρρης) κατακρατείται από τον Μενέλαο και η είδηση δε φτάνει ποτέ στην Κλυταιμνήστρα. Η διαμάχη των δύο αρχόντων Αγαμέμνονα και Μενελάου επί του συγκεκριμένου θέματος, της ολιγοψυχίας του Αγαμέμνονα, αποδεικνύει τη στείρα σκέψη του προσβεβλημένου αδελφού του, Μενελάου. Είναι γεγονός ότι τέτοιες αδιέξοδοι απαιτούνε τις μεγαλύτερες θυσίες και αφού ο Αγαμέμνων είναι ο ηγέτης της  αποστολής,  το παιδί του αποτελεί την πολυτιμότερη προσφορά στα θεία.

Νεαρός αγγελιαφόρος (Χάρης Τσαβαλάς), εξαγγέλλει την άφιξη της βασίλισσας του Αγαμέμνονα που συνοδεύει την θυγατέρα τους Ιφιγένεια. Μαζί τους είναι και ο μικρός μοναχογιός τους, Ορέστης (Αυγουστής Παπαδόπουλος). Πραγματικά τις επόμενες στιγμές καταφθάνει η βασίλισσα Κλυταιμνήστρα  με την Ιφιγένεια και τον Ορέστη. Αρχικά η διάθεση ανάμεσά τους, παρουσιάζεται ως ευχάριστη. Οι συμπεριφορές όλων και κυρίως του Αγαμέμνονα, προδίδουν την προσπάθεια για τη δημιουργία μιας ευχάριστης ατμόσφαιρας, που όμως η φτωχή διάθεση, καταπιέζει εντατικά. Η έκβαση των πραγμάτων είναι πολύπλοκη. Η Κλυταιμνήστρα πιστεύει ότι η θυγατέρα τους Ιφιγένεια  θα γίνει ταίρι του αγαπημένου των Ελλήνων, Αχιλλέα (Άκης Καστελλορίου), γιο της Θέτιδος και του Πηλέα. Είναι σχετικά χαρούμενη γι’ αυτό που πιστεύει ότι θα ακολουθήσει. Επικρατεί ωστόσο μία ατμόσφαιρα δισταγμού και ανησυχίας. Η είδηση που φτάνει δια στόματος στον Αχιλλέα, δημιουργεί νέες, δραματικές καταστάσεις. Ο περίφημος νέος έχει προσβληθεί.  Πού ακούστηκε να παζαρεύουνε γάμο χωρίς τη γνώση του γαμπρού; Οι διαμαρτυρίες του κατακεραυνώνουν την Κλυταιμνήστρα και την Ιφιγένεια που αισθάνεται δύο φορές απατημένη: από τον πατέρα της και από το συναίσθημά της. Η Κλυταιμνήστρα πληγωμένη από τη συμπεριφορά του Αγαμέμνονα, ύστερα από ένα απελπιστικό διάλογο, που διευρύνει την απόσταση ανάμεσά τους, ζητά εξηγήσεις προβάλλοντας το παρελθόν τους, το γάμο τους και την οικογένειά τους.  Η γυναίκα-βασίλισσα, έχει κάνει θυσίες για χάρη του. Θυγατέρα του βασιλιά της Σπάρτης, Τυνδάρεως, τον παντρεύτηκε ύστερα από το θάνατο του πρώτου συζύγου της  Τάνταλου βασιλιά της Πίζας και του μωρού τους,  στον πόλεμο του Αγαμέμνονα εναντίον του. Ο Τυνδάρεω  του επέτρεψε τελικά να κρατήσει την Κλυταιμνήστρα για γυναίκα του και μαζί απέκτησαν τέσσερα παιδιά: την Ιφιγένεια, την Ηλέκτρα, τη Χρυσόθεμη και τον Ορέστη. Ο Αγαμέμνονας παραδέχεται  ότι αιτία της πρόσκλησής τους, ήταν η θυσία της θυγατέρας τους Ιφιγένειας, προς τιμήν της θεάς Άρτεμης, με αντάλλαγμα την πνοή ούριων ανέμων, για την επανεκκίνηση του στόλου των Ελλήνων και την έναρξη της αποστολής του.  Το παζάρεμα των Θεών και των ανθρώπων παραδεκτό και αίσιο, απαίσιο στην προκειμένη περίπτωση, θα ολοκληρωθεί με την εκπλήρωση της θέλησης της θεάς.

Η δεύτερη εμφάνιση του Αχιλλέα με την πρόταση να προστατεύσει την τιμή του, την τιμή και τη ζωή της Ιφιγένειας, αυτή τη φορά απορρίπτεται από τη νέα, η οποία ύστερα από συλλογισμούς και υπολογισμούς, σε σχέση με τη θυσία της, παραδέχεται το δίκαιο του πατέρα της και από μία άλλη, ίσως ακόμη περισσότερο αισθηματική πλευρά. Η ιδέα της θυσίας, πέρα από την προοπτική της επιτυχίας του Ελληνικού στόλου, προκαλεί το συναίσθημά της, της Ελληνίδας, που θυσιάζεται με χαρά, προς τιμήν της θεάς Άρτεμης και του άρχοντα πατέρα της, για το καλό της πατρίδας τους.   Υπάρχει μεγαλύτερη τιμή από του να δίνεσαι στον αγώνα για την τιμή και την νίκη της πατρίδας σου; Είναι ένα από τα ερωτήματα στο οποίο ενδίδει θετικά, καθώς επικρατεί το όραμα της γραφής του ονόματός της με χρυσά γράμματα, παντού και επιπλέον οι στέφανοι στο μνημείο της, θα ήταν τιμής αριστεία! Η μόνη γυναίκα που εναπομένει κλεισμένη, απομονωμένη στην απογοήτευσή της και στο μίσος της, για τον προδότη σύζυγό της, είναι η Κλυταιμνήστρα. Η Ευανθία Τσαβαλά είναι εξαιρετική στο ρόλο της ως Κλυταιμνήστρας. Την έχουμε χειροκροτήσει και ως κορυφαία στην τραγωδία του Σοφοκλή, Οιδίπους Τύραννος, που το ανέβασε πριν αρκετό καιρό το ‘Θέατρο Τέχνης’.  Οι εκφράσεις παραπόνων, απελπισίας και μομφής κατά του Αγαμέμνονα κατατίθενται με πειστικότητα εκ μέρους της. Οι θεατές επικρότησαν το ταλέντο της και αυτό αποδείχτηκε με το χειροκρότημα που εισέπραξε, όταν παρουσιάστηκε στη σκηνή μετά το φινάλε της τραγωδίας.

Η εκδίκηση θα πάρει επικίνδυνες διαστάσεις στο μυαλό της Κλυταιμνήστρας,  και στο μέλλον,  όπως υπαγορεύει η συνέχεια της ιστορίας σε άλλη τραγωδία (Ηλέκτρα), θα πραγματοποιηθεί με την εξόντωση του συζύγου, που την προδίδει σε διαφορετικές περιπτώσεις και τέλος με την προφήτισσα Κασσάνδρα, θυγατέρα του Πριάμου, πριγκίπισσα της Τροίας, που με θράσος  τη φέρνει πίσω στην πατρίδα του ως σύζυγό του, και με την οποία είχε αποκτήσει δίδυμους γιους, τον Τηλέδαμο και τον Πέλοπα.  Η ίδια η Κλυταιμνήστρα που έχει απομακρυνθεί από τον πολεμιστή σύζυγό της, από την εποχή που είχε λάβει  μέρος  η αναίμακτη θυσία της Ιφιγένειας στην Αυλίδα, έχει συνένοχο τον εραστή της, Αίγισθο ο οποίος είχε αφανίσει τον Ατρέα, πατέρα  του Αγαμέμνονα και του Μενελάου. Από την άλλη πλευρά, ο Ορέστης το μικρό πριγκιπόπουλο, θα συναντήσει σα μεγαλώσει, την αφανισθείσα αδερφή του Ιφιγένεια, που υπηρετεί ως ιέρεια  στο ιερό της Αρτέμιδος στους Ταύρους, και θα τη φέρει μαζί του στο Άργος όπου ζούνε και οι άλλες αδερφές του η Ηλέκτρα και η Χρυσόθεμις. Είναι έτοιμος να εκδικηθεί το θάνατο του Αγαμέμνονα-πατέρα του, φονεύοντας την πολυαγαπημένη του μητέρα Κλυταιμνήστρα και τον άντρα της Αίγισθο. Η ελληνική κλασσική τραγωδία έχει ως χαρακτηριστικό της την επίκληση της κάθαρσης που πετυχαίνεται με την τιμωρία των ενόχων από χείρας δικαίων, που ωστόσο δεν απαλλάσσονται από την ενοχή, όντες ένοχοι και οι ίδιοι τελικά!

Πέρα όμως από το θέμα εν εξελίξει στην τραγωδία του Ευριπίδη τρεις επιπλέον γυναικείες παρουσίες απαρτίζουν τον ελάχιστο θα έλεγα χορό, στην θεατρική παραγωγή του Σ. Οικονομίδη.  Πρόκειται για την Κική Μπέττι κορυφαία μεν, αλλά που και που επεμβαίνουν στο ρόλο της η Χρυσούλα Μεσσάρη και η Δόμνα Γιαννάκη.  Οι τρεις γυναίκες είναι μόνιμες στη σκηνή καθώς παρουσιάζουν καταστάσεις, παρακολουθούν, εκφέρουν γνώμη για τα τρέχοντα,  μεμψιμοιρούν ή συμβουλεύουν.  Η Κ. Μπέττι έχει δυνατή, μπάσα φωνή, που ταιριάζει στο ρόλο της κορυφαίας, η Χ. Μεσσάρη  ενεργεί ως  ήσυχος πομπός και η νεώτερη Δ. Γιαννάκη, γοητεύει με τις κινήσεις της και το παράστημά της. Όλες είναι τυλιγμένες σε λευκό αεράτο ύφασμα που απλώνεται πάνω στο σώμα τους, το ντυμένο με  φόρεμα, επίσης λευκό και με πλισέ φούστα. Γνωρίζουμε ήδη από το καλογραμμένο πρόγραμμα της τραγωδίας που παίζεται, ότι η επιμέλεια των κοστουμιών, ανήκει στη Μ. Παπαδοπούλου.

Θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφερόταν εδώ η ‘Νεολαία του Άργους’, που εκπροσωπείτο από 13 παιδιά, αγόρια (επτά)  και κορίτσια (έξι), που αποτελούν την ελπίδα της συνέχισης του θεάτρου στην ελληνική παροικία του Σύδνεϋ. Τα παιδιά ανήκουν στην ‘Παιδική Σκηνή’ του ‘Θεάτρου Τέχνης Αυστραλίας’. Συγχαρητήρια λοιπόν και πάλι στον Σταύρο Οικονομίδη, στο θίασό του, σε όλους εκείνους -εντός και εκτός αυτού- που συνέβαλαν ποικιλοτρόπως στην πραγματοποίηση ετούτης της αξιόλογης θεατρικής παράστασης και ευχόμαστε τη συνέχιση της προσπάθειας…

Τέλος

Σημείωση: Το παραπάνω  κείμενο, δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα WWW.Anagnostis.info.com, το 2012.

[1] Το συγκεκριμένο  κείμενο, δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα WWW.Anagnostis.info.com, το 2012.