Κωνσταντίνος Παλαιολόγος

Copyright: Δρ Πιπίνα Δ. Έλλη (Dr Pipina D. Elles) 

Απόσπασμα από την Διδακτορική μου Διατριβή:

Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ 

*****
Το 1944, ο Καζαντζάκης γράφει την τραγωδία Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Στην Ελλάδα, η οποία διανύει τον τελευταίο χρόνο κατοχής, η κατάσταση είναι ζοφερή. Η αναχώρηση των Γερμανών στην συνέχεια, δεν σήμαινε μέρες ευτυχίας, πέρα από το γεγονός ότι ο κατακτητής αποχωρούσε από την Ελλάδα ηττημένος από την παγκόσμια αντίσταση και την δική του παρακμή. Οι Έλληνες είχαν βιώσει καταστάσεις, είχαν να πουν πολλά και είχαν να καταθέσουν πολλές μνήμες της τραγικής τους κατοχής. Δε θα αργήσει να ακολουθήσει μία νέα κατωφερής πορεία της χώρας, καθώς τα σύννεφα ενός νέου χτυπήματος καραδοκούν. Ο Καζαντζάκης εξακολουθεί να βρίσκεται στην Αίγινα, από την εμπόλεμο ακόμη περίοδο. Το 1946 ασχολείται εκ νέου με το δράμα Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και από την Αίγινα γράφει στον Πρεβελάκη για την δυσκολία του, καθώς το ξαναγράφει εντελώς διαφορετικό (696) . Στις 27 Ιουνίου 1949, γράφει στον Πρεβελάκη από την Αντίπολη, ότι έχοντας τελειώσει, το Χρυσό Μήλο, “μπήκε” στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο (695) . Το διάστημα για την ολοκλήρωση του δράματος, αποκαλύπτει ότι ο Καζαντζάκης επιθεωρεί, αναθεωρεί, διορθώνει ώσπου να αποφασίσει για την τελική μορφή του πονήματός του. Μολονότι το δράμα παίρνει τελική μορφή τον Μάρτιο του 1951, δουλεύεται εκ νέου (698) . Για πρώτη φορά δημοσιεύεται στην Νέα Εστία  (699), την 1η Οκτωβρίου 1953, με τον υπότιτλο: Ο εθνικός θρύλος της Αλώσεως. Το έργο συμπεριλαμβάνει δύο πράξεις και τέσσερις εικόνες, είναι γραμμένο σε 13σύλλαβο στίχο και κάποια από τα τμήματά του σε πεζό λόγο. Το 1955, στις 6 Μαΐου, η Ν. Εστία (700) σε σχόλιό της εκφράζεται δυσμενώς, για την πιθανότητα παρουσίασης από το Εθνικό Θέατρο, θεατρικών του Καζαντζάκη.

*****

 696. Στις 28/4/1946, Π. Πρεβελάκης, Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, ο. π., γρ. 307, σ. 527.
697. Πιστεύει ότι εξελίσσεται σε μία αυστηρή τραγωδία: “χωρίς ποιητικές tirades, βίαιη και λιγόλογη” αυτόθι, γρ. 352, σσ. 611-612.
698. Γράφει ο Καζαντζάκης την 5/8/1951, από την Φλωρεντία, αυτόθι., γρ. 371, σ. 640.
699. Νέα Εστία, τόμος 54, τεύχος 630.
700. “[…] έναν από τους γνωστούς εναντίον του Καζαντζάκη “Κόσμους” της (τρέχουσα ονομασία των δηλητηριωδών σχολίων της) για την πιθανή παρουσίαση θεατρικών των Καζαντζάκη (Κ. ο Παλαιολόγος) και Σικελιανού από το Εθνικό θέατρο, τους αποκαλεί ανθρώπους της Μόσχας. Στις 24 Μαΐου, χαρακτηρίζει και τον Σαρτρ ως κομμουνιστή για το έργο του Νεκράσωφ, και στις 16 Ιουνίου δηλώνει ότι ελπίζει το Εθνικό Θέατρο να συμπεριλάβει το έργο του Σάρτρ στο χειμερινό “πληκτικόν” της ρεπερτόριο, μαζί με τον Παλαιολόγο του Καζάν, το οποίο χαρακτηρίζει “αριστερόν”. Ε. Αλεξίου – Γ. Εμμ. Στεφανάκης, Για τον Ν. Καζαντζάκη, Είκοσι χρόνια από το θάνατό του, κεφ. “Η δίωξη του Ν. Καζαντζάκη”, από τον Γ. Εμμ. Στεφανάκη, σσ. 84-103.

*****

Την 4η Οκτωβρίου 1953, ο Αντρέας Καραντώνης, παρουσιάζει από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, στην εκπομπή: ‘‘Ο Κόσμος του Πνεύματος και της Τέχνης’’ (701) , και αργότερα ο Έλληνας Συνθέτης Μανόλης Καλομοίρης, επεξεργάζεται την συγκεκριμένη τραγωδία του Καζαντζάκη, ως όπερα -όπως άλλοτε τον Πρωτομάστορα-, με τον τίτλο: “Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, μουσικός θρύλος – τραγωδία σε τρία μέρη, από την τραγωδία του Ν. Καζαντζάκη, Edition de l’ Opera National Athenes 1961”. Η τραγωδία διδάχτηκε τελικά από την Εθνική Λυρική Σκηνή, στο Ωδείο του Ηρώδου του Αττικού, στις 16/8/1962.
Η θεωρία επικράτησης του δικαίου του ισχυρότερου (702)  , επαναλαμβάνεται στην τραγωδία Κ. Παλαιολόγος. Ο Καζαντζάκης, κατ’ επανάληψη συνειδητοποιεί τον πόλεμο των τάξεων, με μέτρο την οικονομία και με τους τίτλους της δύναμης, που πολλές φορές επιφαίνονται του πλούτου και επομένως οι κανόνες που επιβάλλονται στην όποια κοινωνία, είναι αποτέλεσμα οικονομικών επιρροών. Στην προκειμένη περίπτωση, το θέμα της ισορρόπησης των τάξεων, δεν είναι απλό και οι κοινωνικές επαναστάσεις δεν επιφέρουν πάντα το επιθυμητό αποτέλεσμα. Το φαινόμενο της σύγκρουσης λαού και αρχόντων, βασιλιά και Ηγουμένου, μεταξύ παραγόντων σε ευρύτερη ή σε προσωπική κλίμακα, έγκειται στο ποσοστό ισχύος των εκάστοτε μερίδων. Οι ενδείξεις αποκαλύπτουν και εδώ την επίδραση που δέχτηκε ο Καζαντζάκης με την μελέτη έργων, και μεταξύ αυτών το Έργα και Ημέραι του Ησιόδου, το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ρουσώ, το Origin of Species του Δαρβίνου (703), ή με την υιοθεσία των ηθικών απόψεων του Νίτσε. Το κείμενο του Μπερξόν Creative Evolution, συνέβαλε ώστε η κοινωνία της επιστήμης, να συνειδητοποιήσει ότι οι αλήθειες της φύσης, πρέπει να γίνουν μέρος της επιστημονικής αναζήτησης (704). Το σημαντικότερο μέλημα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου (705)  δεν είναι ο θάνατος (706) ή η ανέλπιδη μάχη, παρά το υψηλό καθήκον του, ο αγώνας
του για χάρη του αγώνα, και το αφεαυτού αίτημά του, να αγωνιστεί ως το τέλος, σαν άντρας. Η Πόλη είναι το αιτιατό και μέσω αυτού αναδεικνύεται η ποιότητα του ήρωα.

*****

  701. Παπαχατζάκη-Κατσαράκη, ο. π., σ. 92: (Πέτρου Χάρη: Γύρω από τον Κωνσταντίνο τον Παλαιολόγο, Νέα Εστία, 15/10/1953).
702. Η παραβολή : “Το δίκιο των δυνατών”, στον Ησίοδο, Έργα και Ημέραι, Εκδοτ. Οίκος Ι. & Π. Ζαχαρόπουλου, Αθήναι-Στοά Αρσακείου, 1939, σσ. 20-21.
703. N. K. Mikhailovskii, Alexander Vusinich, Darwin in Russian Thought , University of California Press, edition 1988, p. 252.
&04. “[…] ακόμη και όταν είχαν ξεφύγει τα πρώην μονοπάτια της Αριστοτελικής λογικής και τα μηχανικά στηρίγματα της θεωρίας του Newton (Newtonianism)”, Alexander Vusinich, Darwin in Russian Thought, ibid, p. 253-254.
705. Ο Μήτσος Λυγίζος συγκρίνει τον Παλαιολόγο της τραγωδίας του Καζαντζάκη με τους Καβαφικούς ήρωες, που παρόμοια κατευθύνονται από δυνατό συναίσθημα προς το καθήκον. Φέρνει για παράδειγμα τα ποιήματα του Καβάφη: Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον, τις Θερμοπύλες, και το Che fece… il gran rifiuto. Μ. Λυγίζος, Το Νεοελληνικό πλάϊ στο Παγκόσμιο Θέατρο, οίκος Μ. Σαλιβέρου, Α.Ε. Αθήναι, σ. 387.
706. Ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, λέει χαρακτηριστικά για την τραγωδία αυτή, ότι δίπλα στο “μέγεθος Πόλη-Άλωση (Ελληνισμός – Πτώση)” υπάρχει “το άλλο μέγεθος: ο Άνθρωπος (ο Παλαιολόγος)” και ο αγώνας του να ξεπεράσει το φθαρτό της στιγμής και να κερδίσει το νόημά της: την ατομική ολοκλήρωση. Ο Αιμίλιος Χουρμούζιος υπήρξε υποστηρικτής του Καζαντζάκη,“πιστός σύμμαχος και φίλος του Νίκου”, γράφει η Ε. Καζαντζάκη, Ο Ασυμβίβαστος, ο. π. σσ. 486-487 και 493.
*****