Γ’. Αντιπαραθέσεις στο χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας του 19ου αι.

Η διαμάχη του Πολυλά-Ζαμπέλιου για το έργο του Σολωμού στο ρομαντικό πλαίσιο (αισθητικό, ιστορικό πλαίσιο) – Πρώτο Μέρος 

Copyright: Δρ Πιπίνα Δ. Έλλη (Dr Pipina D. Elles) 

**************************

Εισαγωγή
Η σοβαρή μελέτη του έργου του Δ. Σολωμού εγκαινιάζεται τον Ιανουάριο του 1853 από τον Κυθήριο νομικό-λογοτέχνη και κριτικό, Εμμανουήλ Στάη (316) , με την κριτική του για το έργο του Σολωμού, Ο Λάμπρος (317) . Ο Στάης στην κριτική του, αναφέρεται στην επίδραση «του πρώτου εθνικού ποιήματος», όπως αποκαλεί τον Ύμνο εις την Ελευθερία, του Σολωμού και την αντίδραση ανθρώπων «μ’ ενάντιαις ιδέαις, (και πολλοί μ’ ενάντια συμφέροντα…)…» όπως καταθέτει αμέσως πιο κάτω από την παράγραφο που ακολουθεί:
«Ο ποιητής τότε εξέδωκε το πρώτο εθνικό ποίημα· και η φωνή του αντήχησε ολούθενε, σαν τα έργα που είχ’ εξυμνήσει· αλλ’, αγκαλά και τέτοια, αυτή η φωνή δεν εγέννησε την αρμονία που έπρεπε να γεννήση.»  (318)

******

 316. Εμμανουήλ Βαλέριου Στάης, λόγιος, γεννήθηκε το 1817 στο κάστρο της Χώρας των Κυθήρων. Η οικογένειά του ήταν ενετικής καταγωγής και ανήκε στην τάξη των ευγενών της νήσου. Το 1836, μετά από το Ιόνιο Γυμνάσιο, μετέβη στην Πίζα της Ιταλίας όπου σπούδασε Νομικά. Μιλούσε αρκετές ευρωπαϊκές γλώσσες (την αγγλική, γαλλική, ιταλική και γερμανική), γνώριζε αρχαία ελληνικά και λατινικά. Η ανθηρή πνευματική ζωή της Ιταλίας τον γοήτευσε και τον έσπρωξε στη λογοτεχνία και την ποίηση. Μετά από τις σπουδές στα νομικά, άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου. Όταν το 1840 επέστρεψε στην Ιόνιο Πολιτεία, ήλθε σε επαφή με τον ποιητή Διονύσιο Σολωμό. Οι οικογένειες των δύο διατηρούσαν καλές σχέσεις. Το πρώτο έργο του Ε. Στάη ήταν το: «Κριτική, Ο “Λάμπρος” του Σολωμού» που δημοσιεύτηκε το 1853. Σε ετούτη ο ποιητής υποστηρίζει την χρήση της δημοτικής μορφής της ελληνικής γλώσσας, σε εθνικό επίπεδο. Ο Ε. Στάης μετέφρασε στην ελληνική, διάφορα ξένα θεατρικά έργα και ασχολήθηκε και με άλλες μελέτες, και κυρίως σε σχέση με το λογοτεχνικό έργο του Σολωμού και του σολωμικού – επτανησιακού ρεύματος. Αργότερα ο ποιητής Στάης, απορρίπτει τη δημοτική και κάνει χρήση της αρχαΐζουσας. Ο Ε. Στάης υπηρέτησε επίσης ως έπαρχος Κυθήρων και γερουσιαστής της Ιονίου Πολιτείας. Πέθανε το 1895, στα Κύθηρα. Το αξιόλογο και χρήσιμο έργο του, σε σχέση με το λογοτεχνικό έργο του Σολωμού και τις σχετικές με ετούτο σπουδές, επανεκδόθηκε το 1980, http://www.visitkythera.gr
317. Κριτική, Ο Λάμπρος του Σολομού, / Έγραψεν / Εμμαουήλ Στάης / Κυθήριος / τον Ιανουάριον του 1853 / , Αθήνησι, εκ του τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδέλφεως , (Παρά τη Πύλη της αγοράς, αριθ. 420) / 1853. Αντίγραφο από τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης (Βιβλιοθήκη 112821).
318. Εμμαουήλ Β. Στάης, ο.π., σ. 5.

******
Το 1859 ο Ιάκωβος Πολυλάς (319) , προλόγησε (320) και εξέδωσε από τα έργα του Σολωμού, όλα όσα του παραχωρήθηκαν από τον αδερφό του ποιητή, Δημήτριο (321) . Σύμφωνα με τον Κ. Θ. Δημαρά, ο Ι. Πολυλάς είναι “ο μεγάλος τεχνίτης του λόγου και του στίχου” (322)  , και ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της νεοελληνικής κριτικής. Θεωρεί μάλιστα την έκδοση του Δ. Σολωμού που επιμελήθηκε και προλόγησε ετούτος, ως “μνημείο κριτικής” (323). Ο Ν. Τωμαδάκης, χαρακτηρίζει τα Προλεγόμενα του Πολυλά, ως “ανυπέρβλητα” ( 324), ενώ ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος (325) επίσης Ζακύνθιος, στην κριτική του εργασία το 1859: Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ (326), αντιτίθεται στη θέση του Πολυλά έναντι του Σολωμού και του έργου του και επικρίνει την έκδοσή του. Το 1860, ο Πολυλάς απαντώντας στο παραπάνω κείμενο του Ζαμπέλιου, εκδίδει το: Πόθεν η μυστικοφοβία του Κ.Σ. Ζαμπελίου, με κριτική ικανότητα και συμπληρώνει τις σκέψεις που ήδη εμπεριέχονται στα Προλεγόμενά του.
Η κριτική συζήτηση Ζαμπελίου-Πολυλά κατά τη διάρκεια της περιόδου 1859-1860, αποκαλύπτει αφενός μεν το είδος σύνδεσης Σολωμού-Πολυλά, αφετέρου δε, αίρει τα περί της ελληνικότητας του ποιητή, όπως ετούτη τίθεται από τον Ζαμπέλιο (327).

******

319. Ο Ι. Πολυλάς Ζακύνθιος στην καταγωγή, γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1825. Η οικογένειά του ανήκε στις παλαιές Κερκυραϊκές οικογένειες και στις τάξεις των ευγενών και είχε τις ρίζες της στην Κωνσταντινούπολη. Ο πατέρας του Γεώργιος Πολυλάς, ήταν νομικός και λόγιος και η μητέρα του Ελένη Βούλγαρη ήταν γόνος της γνωστής οικογένειας Βούλγαρη. Έχασε ενωρίς τον πατέρα του (έξι χρόνων) και η μητέρα του ανέλαβε την μόρφωσή του. Από αυτήν διδάσκεται τα πρώτα γράμματα και ξένες γλώσσες (αγγλική γαλλική, ιταλική, γερμανική και αρχαία ελληνικά). Το 1847, αφού έχει ήδη νυμφευτεί την Αιμιλία έρχεται στη Νάπολη εξαιτίας της υγείας της. Εδώ ενασχολείται με την λογοτεχνία και συνδέεται με τον Σολωμό. Το 1854 η σύζυγός του χάνεται και ο ίδιος επιστρέφει στην Κέρκυρα, όπου συνεχίζει την λογοτεχνία και τη φιλία του με τον Σολωμό. Το 1857 που πεθαίνει ο Σολωμός, ο Πολυλάς διαβάζει τον επικήδειό του. Στη συνέχεια συγκεντρώνει όλα τα χειρόγραφα έργα «του δασκάλου του» Σολωμού, και τα εκδίδει με τον τίτλο: Τα Ευρισκόμενα του Σολωμού. Ο πρόλογος ετούτης της έκδοσης θα κατατάξει τον Πολυλά στους κορυφαίους, της νεοελληνικής κριτικής. Τα προλεγόμενα του Πολυλά, είναι απαραίτητα για εκείνους που θα θελήσουν να κατανοήσουν με το έργο του Σολωμού. Περισσότερες πληροφορίες για τον Πολυλά και το έργο του, στο: istotopos «Ta eftanisa», Dennis Kontarinis istotopos, 3/9/2011.
320. Τα Προλεγόμενα του .
321. Τα “ευρισκόμενα”.
322. Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Νέα έκδοση, “Ίκαρος” 1964, σ. 297.
323. Αυτόθι, σ. 296.
324. Ν. Β. Τωμαδάκης, Δ. Σολωμού Άπαντα, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1969, σ. 5.
325. Έζησε μεταξύ 1815-1881.
326. “Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος τιμάται για την προσπάθειά του αυτή ν’ αποκαταστήσει το Βυζάντιο”, λέει χαρακτηριστικά για τον Ζαμπέλιο και το κείμενό του, ο Κ. Θ. Δημαράς, ο.π., σ. 264.
327 Επιμέλεια Α. Θ. Κίτσος – Μυλωνάς Σολωμός, Προλεγόμενα, Κριτικά Στάη, Πολυλά-Ζαμπελίου, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1980 (Σειρά: Νέα Ελληνική Κριτική 1), σ. 10 (Εισαγωγή).

******

Και οι δύο αυτές περιπτώσεις τίθενται προς συζήτηση καθώς αμφισβητούνται. Το σκέλος της συζήτησης των δύο κριτικών περί της μεταφυσικής φιλοσοφίας του Σολωμού, δίνει αναμφισβήτητα μία άλλη διάσταση στη μελέτη του Σολωμικού έργου. Η δυική μάλιστα άποψη Ζαμπέλιου – Πολυλά στο θέμα της γλώσσας όπως αυτή χρησιμοποιείται από τον Δ. Σολωμό, ως όργανο έκφρασης στην ποίησή του, υπήρξε σημαντική για την πορεία της ελληνικής γλώσσας.

Ιάκωβος Πολυλάς
Ο Πολυλάς κατατάσσει τον Σολωμό στους Ρομαντικούς ποιητές. Κατά την άποψή του, ρομαντικός είναι ο ποιητής, που ακολουθεί “την μυστηριώδη φωνή” της φύσης, είναι ευαίσθητος, αγαπά το ωραίο, το αληθές, τη γλώσσα της φυλής του, είναι διορθωτής της κοινωνίας του, θανάσιμος εχθρός της υποκρισίας, της μικροσοφίας και της ψευδοσοφίας. Ότι χρησιμοποιεί επιπλέον το συναίσθημα και την φαντασία και εκφράζει με τη γλώσσα του, τα συναισθήματα της ψυχής του, τα ένδον, το θυμοειδές. Τα στοιχεία που αποδίδει ο λόγιος στον Σολωμό είναι χαρακτηριστικά.
Επιπλέον καταθέτει ότι καθώς το πνεύμα που επικρατεί αυτή την περίοδο στην Ελλάδα, δεν υποστηρίζει άλλη ποίηση από εκείνη που συσχετίζεται με τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων και την ανεξαρτητοποίησή τους, η ρομαντική ποίηση υποχρεώνεται να περιοριστεί στο περιθώριο της λογοτεχνικής έκφρασης. Λέει σχετικά στα Προλεγόμενα (328) : “Η ωφέλεια είναι το μέγα είδωλον του καιρού το οποίον όλαις οι δύναμες βιάζονται να υπηρετούν και όλοι οι νόες να προσκυνούνε. Εις τούτη τη χοντρή ζυγαριά κανένα βάρος δεν έχει η πνευματική αξία…” Στην ίδια σελίδα συμπληρώνει: “Ο Σολωμός δεν εσυνηθούσε να θεατρινίζει τα εθνικά του φρονήματα…”, φέρει δε ως παράδειγμα το ποίημά του Σολωμού Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (329) , όπου η Ελλάδα παρουσιάζεται με τα “θεϊκά της γνωρίσματα”. Ο Πολυλάς χαρακτηρίζει το ποίημα ετούτο ως “το κυριώτερο” του Σολωμού’ επιδιώκοντας μάλιστα να υπογραμμίσει την αγάπη του ποιητή προς κάθε τι ελληνικό, αναφέρει τη φράση του σε ένα “ιδιόγραφο” (330): “Κλείσε μέσα’ς την ψυχή σου την Ελλάδα και θα αισθανθής \ μέσα σου να λαχταρίζη κάθε είδους μεγαλείο”.

******

328. Αυτόθι, Προλεγόμενα, του Πολυλά, ο. π., σ. 76.
329. σχέδιο Γ’, Απόσπασμα 1, Τωμαδάκης, ο. π., σ. 187.
330. Επιμέλεια Α. Θ. Κίτσος – Μυλωνάς Σολωμός, Προλεγόμενα, Κριτικά Στάη, Πολυλά-Ζαμπελίου, (Προλεγόμενα του Πολυλά, ο. π., σ. 76).

*****
Αναφερόμενος στη μελέτη των κλασσικών κειμένων από τον Σολωμό, ο Πολυλάς υποστηρίζει ότι ο ποιητής έσκυψε με αγάπη επάνω στα ομηρικά κείμενα και μέσα σε αυτά “…εύρισκε το αθάνατο παράδειγμα της αρχαίας Τέχνης”. Ο Σολωμός, θεωρούσε τον ποιητή Αισχύλο, ως τον πρόδρομο της ρομαντικής ποίησης, εθαύμαζε τον Σοφοκλή για την τελειότητα του έργου του, και χαρακτήρισε τον Ευριπίδη ως τον ποιητή του πάθους. Αναφέρει μάλιστα ο Πολυλάς πως από τα ομηρικά έπη, ο Σολωμός ξεχώρισε και χαρακτήρισε ως αριστούργημα, την ραψωδία του “Κύκλωπος”, όπου επιδεικνύεται η επιβολή της νοημοσύνης επί της ύλης.
Στην προσπάθειά του ο Πολυλάς, να τεκμηριώσει τις απόψεις του για τον Σολωμό, ως ρομαντικού ποιητή (331)  , αναφέρει στα ‘Προλεγόμενα’, το περαιτέρω απόσπασμα από τα πεζά κείμενα του ποιητή: “Η τέχνη σιωπηλή λατρεύει την Φύσι, και τούτη ως ανταμοιβή της μακρυνής αγάπης, εβάλθηκε γυμνή να χορεύη εμπροστά της. Εκείναις η Μορφαίς αντιχτύπησαν εις τον νουν της Τέχνης και αυτή ταις εχάρισε των ανθρώπων”. Κάνει λόγο για ρυθμική “δύναμη”, την οποία χαρακτηρίζει ως “αντηχητική”στους Ύμνους του Σολωμού (332) , κατεξοχή “ενεργητική” στον “Λάμπρο” και “σχεδόν μουσικοειδή εις τον Κρητικόν”. Ετούτη η ρυθμική δύναμη, που χαρακτηρίζει την ποίηση του Σολωμού, φτάνει στο ανώτατο όριο της αρμονίας, στα “ύστερα ποιήματά του”.
Ως προς την τεχνική του στίχου του Σολωμού, ο Πολυλάς, κάνει λόγο για τον ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο που ο ποιητής χρησιμοποιεί στον “Κρητικό” και στο Β’ σχέδιο του άσματος “Ελεύθεροι πολιορκημένοι” αφενός, και για τον οχτάστιχο στον “Λάμπρο” αφετέρου, υπογραμμίζοντας έτσι την ελληνικότητα του ποιητή. Η συνεκφώνηση άλλωστε ή η συνίζηση που απαντούν στους στίχους του Σολωμικού έργου, είναι φαινόμενα που απαντούν στα Βυζαντινά κείμενα και στη δημώδη ποίηση του ελληνικού λαού, και εκ του ασφαλούς τα ανωτέρω φαινόμενα δεν είναι “ιταλισμός” όπως προφανώς ισχυρίζεται ο Ζαμπέλιος. Με τη χρήση μάλιστα της προσωδίας, τονίζει ο Πολυλάς, ο Σολωμός αποδεικνύει την ικανότητά του, του ποιητή και την φαντασία του. Με απαράμιλλη για την εποχή του απλότητα και με ξεχωριστή επιτυχία συνδυάζει ο Ζακύνθιος δημιουργός Σολωμός, το επικό και το λυρικό είδος και ετούτο το φαινόμενο του συνδυασμού (333) , το ονομάζει ο Πολυλάς, ελληνική ποίηση.

******

331. Επιμέλεια Α. Θ. Κίτσος – Μυλωνάς Σολωμός, Προλεγόμενα, Κριτικά Στάη, Πολυλά-Ζαμπελίου, (Προλεγόμενα του Πολυλά, ο. π., σ.79).
332. Ο Πολυλάς αναφερόμενος στο άσμα του Σολωμού: “Ύμνος εις την Ελευθερίαν”, θεωρεί ότι είναι “σοφό και αρμονικώτατον άσμα”, (Προλεγόμενα του Πολυλά, ο.π., σ. 61). 333. Εννοεί τον δεκατετράστιχο.

******

Ο Πολυλάς για να ενισχύσει τις απόψεις του επί της ελληνικότητας του έργου του Σολωμού, αναφέρεται σε μία περίπτωση, όπου ένας φίλος έχοντας υποδείξει στον ποιητή τη συγγραφή ποίησης με πατριωτικό περιεχόμενο -καθώς άλλωστε ήταν το αναμενόμενο εκείνη την χρονική περίοδο- παίρνει την ακόλουθη απάντηση από τον Σολωμό: “Το έθνος πρέπει να μάθη να θεωρή Εθνικό ότι είναι αληθές”. Με το παραπάνω παράδειγμα ο Πολυλάς υποστηρίζει όχι απλά τη θεματογραφία αλλά και το γλωσσικό ιδίωμα των έργων του Σολωμού, που επέκρινε ο Ζαμπέλιος. Το πνεύμα της εποχής δεν υποστήριζε άλλη ποίηση, παρά εκείνη που σχετιζόταν με τον αγώνα της ανεξαρτητοποίησης (334) τονίζει ο Πολυλάς και συμπληρώνει ότι “ξένος ήταν ο Σολωμός για την φιλολογική κατάσταση του τόπου του και ξένος έπρεπε να μείνει” (335).
Είναι επίσης γεγονός ότι παρά την ξενική του εκπαίδευση ο Σολωμός, είχε έμφυτη μέσα του την αγάπη προς την ελληνική γλώσσα, την “πνιμμένην εις το σκότος της αμαθείας και της δουλείας” (336) . Πρόδρομοι του Σολωμού ως προς το γλωσσικό ιδίωμα, υπήρξαν οι Ηπειρώτες Λυρικοί: Χριστόπουλος και Βηλαράς. Όπως υποστηρίζει ο Πολυλάς, ο Σολωμός, στερούμενος προτύπου λαμπρών, Ελλήνων συγχρόνων του, ώστε να δύναται να ακολουθήσει κάποια σχολή, έπρεπε να αγωνιστεί για τις επιδόσεις του στη Λογοτεχνία. Η αγάπη του προς την ελληνική γλώσσα, την οποία ο Γάλλος μελετητής Φωρριέλ το 1824, ονόμασε “την ωραιότερη των ευρωπαϊκών γλωσσών” (337), η ενθάρρυνση του Τρικούπη να επιδοθεί ετούτος στη “νέα” για τον ποιητή ελληνική φιλολογία, η είσοδός του στον “λαμπρό κύκλο” του Φώσκολου, τον ώθησαν στη δημιουργία έργων όπως: Η τρελλή μάνα, Τα δύο αδέλφια (338) , οι Ύμνοι (339), Ελεύθεροι πολιορκημένοι, Κρητικός και άλλα. Εκτός από τα παραπάνω ποιήματα του Σολωμού, διακρίνονται και κάποια άλλα, όπως: Το όνειρο(340) που ο Πολυλάς το θεωρεί “αριστούργημα της σοβαρής Σατυρικής”, και που διαφέρει από εκείνη της “Σατυρικής του γελαστικού” που αντιπροσωπεύεται από ποιήματα όπως: Το ιατροσυμβούλιο και Η Πρωτοχρονιά.

*****

334. Επιμέλεια Α. Θ. Κίτσος – Μυλωνάς Σολωμός, Προλεγόμενα, Κριτικά Στάη, Πολυλά-Ζαμπελίου, (Προλεγόμενα του Πολυλά, ο. π., σ. 51).
335. Αυτόθι, σ. 54.
336. Αυτόθι, σ. 53.
337. Αυτόθι, σ. 61.
338. Σύμφωνα με τον Πολυλά, τα αποσπάσματα: XVIII και XIX από το ποίημα Ο Λάμπρος (1826), του Σολωμού, είναι “ηθικό με μέρη όπου εικονίζετο ο εθνικός αγώνας”, και το συγκρίνει με το έργο Μακβέθ, του Σαίκσπηρ.
339. Ύμνος εις την ελευθερίαν και Ύμνος εις τον θάνατο του Λόρδου Βύρωνος.
340. Χρόνος της σύνθεσής του: 1826-1827.

Συνεχίζεται…