Τα Ιωάννινα, η Λίμνη Παμβώτις και το νησάκι της

Η πόλη των Ιωαννίνων ιδρύθηκε από τον Ιουστινιανό το 527 μ.Χ. Το 1204, όταν είχε πρωτοϊδρυθεί το Δεσποτάτο της Ηπείρου, είχαν εγκατασταθεί στα Ιωάννινα εύπορες οικογένειες από την Κωνσταντινούπολη.

Η Παμβώτις που βρίσκεται μεταξύ της πόλης των Ιωαννίνων και του όρους Μιτσικέλι, κατέχει τη λεκάνη που δημιουργήθηκε στο οροπέδιο των Ιωαννίνων σε υψόμετρο 480μ. Το υπόστρωμα της λίμνης είναι στο μεγαλύτερο μέρος του ασβεστόλιθος, με συστατικά πυρίτη (ή σιλικόνης). Έχει σχηματιστεί από τη συλλογή του νερού στη βαθιά λεκάνη και τρέφεται από τις πηγές του όρους Μιτσικέλι. Η λίμνη δεν έχει επιφανειακή έξοδο των υδάτων της. Τα περίσσια ύδατά της διοχετεύονται στον Καλαμά με μικρά χαμηλά ανοίγματα.                Παλαιότερα στα βόρεια των Ιωαννίνων, υπήρχε και μία άλλη λίμνη, της Λαψίστας, με πολλά τέλματα, που αποξηράνθηκε τελικά και έγινε καλλιεργήσιμη περιοχή

Tο μήκος της λίμνης είναι περίπου 7,5 χιλ. Το μέγιστο πλάτος της 5 χλμ., το μέγιστο βάθος της 11μ., και έχει συνολική επιφάνεια 22,8 τ.χιλ.[1] Κατ’ άλλους η λίμνη έχει συνολική επιφάνεια 19 τ.χιλ. Το μεγαλύτερο βάθος της είναι εννέα μέτρα και το υψόμετρό της από τη θάλασσα, 470 μ. Οι όχθες της καλύπτονται από πυκνή και εκτεταμένη βλάστηση φυκιών και σε μερικά μέρη και κυρίως στις όχθες που βρίσκονται στους πρόποδες του Μιτσικελιού, με καλάμια. Η παρόχθια αυτή ζώνη βλάστησης είναι ωφέλιμη για την προστασία πολλών υδροβίων υπάρξεων και για τα πουλιά, κυρίως όμως γιατί συγκρατεί τα μολυσμένα νερά, και προστατεύει τη νήσο από τις τρικυμίες που σημειώνονται στην Παμβώτιδα.

Τα ύδατα της λίμνης επηρεάζουν ευεργετικά το κλίμα των Ιωαννίνων. Με την απορρόφηση της ζέστης την περίοδο του καλοκαιριού, οι μίζερες θερμοκρασίες της περιοχής αλλοιώνονται θετικά.

Η Παμβώτις είναι αναπόσπαστο μέρος της πόλης των Ιωαννίνων. Κάθε οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική ή όποια άλλη δραστηριότητα, και αναμφίβολα η ιστορία της, συνδέονται με τη λίμνη Παμβώτιδα.

Η παρουσία της Παμβώτιδας ανάγεται στην παλαιολιθική εποχή, σύμφωνα με τα ευρήματα σε σπηλιά στους πρόποδες του λόφου τη Καστρίτσας. Το μοναδικό μάλιστα εύρημα -μία λαβή χειροποίητου πήλινου αγγείου με ράχη διακοσμημένη με κυκλικές κοιλότητες-, μπροστά από τη Μονή του Αγίου Παντελεήμονα στη Νήσο της Παμβώτιδας, ανάγει την ύπαρξη ζωής στη Νήσο, στην εποχή του χαλκού.

Για πρώτη φορά αναφέρεται σε σχόλια που έγραψε ο Ευστάθιος[2] για την Οδύσσεια, το 12^ο αι. μ.Χ.

Άλλα νεότερα στορικά γεγονότα τα οποία σημάδεψαν την παρουσία της Λίμνης είναι η ναυμαχία του 1379 με τους Αλβανούς επιδρομείς και το πέρασμα του στρατού του Ντουραχάν Πασά της Ρούμελης το 1434, πάνω από τα παγωμένα νερά της –δια προφορικού λόγου, μόνο. Σύμφωνα με αυτή την παράδοση λέγεται ότι όταν ο Ντουραχάν είχε εμφανιστεί με το στρατό του στα Γιάννινα, είχε ερωτηθεί ποια οδό είχε χρησιμοποιήσει για να φτάσει ως εκεί. Ο πασάς είχε απαντήσει ότι είχε έρθει, μέσω της πεδιάδας αυτής η οποία κείται ανάμεσα στα βουνά και στην πόλη των Ιωαννίνων, δείχνοντας μάλιστα την παγωμένη έκταση της λίμνης. Οι Γιαννιώτες είχαν εκπλαγεί από το γεγονός: «η πεδιάδα» του Ντουραχάν, δεν ήταν παρά η παγωμένη λίμνη της Πόλης τους. Οι Τούρκοι την είχαν οδεύσει με τα ζώα τους και με τ’ άρματά τους και είχαν βρεθεί στην Πόλη, σώοι και αβλαβείς. Όταν ο Ντουραχάν έμαθε για την πραγματικότητα της έκτασης που είχε εκλάβει ως πεδιάδα, το απέδωσε σε θαύμα της Παναγίας. Για χάρη της ανήγειρε την ομώνυμη Μονή, στην οποία σήμερα ο ακούραστος καλόγερος Παπαθανάσης[3], εδώ και δεκαετίες επιτελεί το μοναδικό και κυριολεκτικά θεάρεστο, έργο του.

Όπως έχει ήδη καταγραφεί από μάλιστα επανειλημμένα ο Παπαθανάσης «επιτελεί κοινωνικό έργο» έχοντας κατορθώσει με τη βοήθεια του Θεού και του «ηπειρώτικου λαού» όπως δηλώνει ο ίδιος να βοηθάει τα παιδιά που βρίσκονται σε ανάγκη, ανεξαιρέτου προέλευσης ή καταγωγής. Το φιλανθρωπικό έργο του έχει ξεπεράσει τα όρια της Ελλάδας καθώς έχει βοηθήσει με αποστολές αγαθών πληθυσμούς στην Αλβανία, στη Σερβία, στη Βουλγαρία.

Ο Παπαθανάσης είναι η ψυχή του Οικοτροφείου της Μονής Ντουραχάνης που αποτελείται από Δημοτικό και Γυμνάσιο. Η Μονή διαθέτει και κατασκήνωση που λειτουργεί κανονικά, στη Λευκάδα.

Την ύπαρξη της Παμβώτιδας τη σημάδεψε, ένα ακόμη ιστορικό-τραγικό και πολύ γνωστό συμβάν: ο πνιγμός της κυρά Φροσύνης το 1820, μαζί με άλλες δεκαεφτά νέες Γιαννιώτισσες, όπως αναφέρεται και στο βιβλίο του Άγγλου περιηγητή Χιουζ.

Τα τελευταία χρόνια η Παμβώτις έχει εξελιχτεί σε κέντρο ετησίων κωπηλατικών αγώνων με συμμετοχή και ομάδων από περιοχές εκτός των ελληνικών συνόρων.

*****************************************

Το οικολογικό σύστημα της Παμβώτιδας

Παρά τους θρύλους που κάνουν την Παμβώτιδα να ξεχωρίζει και παρά την ομορφιά της που σημαδεύει και ομορφαίνει την πόλη των Ιωαννίνων, η αύξηση του πληθυσμού και οι γύρω από τη λίμνη κοινότητες, έχουν επηρεάσει την φυσική της κατάσταση. Αποδεικνύεται στην πορεία ότι οι κάτοικοι και οι αρχές του τόπου δεν έχουν υπολογίσει τη βαρύτητα των γνωστών ωστόσο υπαιτίων της φθοράς της. Η σημερινή λοιπόν κατάσταση της υγείας της δεν είναι καλή.

Σημειώνονται λοιπόν οι κυριότεροι συντελεστές αυτής της μόλυνσης:

1.Επιζήμιο υπήρξε αρχικά το φράγμα του Περάματος καθώς έχει διακόψει την επικοινωνία της λίμνης με τον Καλαμά και έχει περιορίσει σημαντικά την ανανέωση των υδάτων της, σε επίπεδα ώστε η μόλυνση και η αυξανόμενη ατροφικότητά της να βρίσκονται σε ανησυχητικό βαθμό.

2.Στο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων καλλιεργούνται 66.000 τετρ. χιλ. γης, και ατυχώς, όπως είναι επόμενο, τα προϊόντα τα οποία χρησιμοποιούται για την προστασία και την ανάπτυξη των καλλιεργειών -δηλαδή μεγάλες ποσότητες εντομοκτόνων και λιπασμάτων- παρασύρονται με την βροχόπτωση και συμβάλλουν στην διαρκή και επικίνδυνη μόλυνση της λίμνης.

3.Σε καθημερινή βάση δέχεται τα αποβλήματα των υπονόμων της πόλης, καθώς και άλλα απορρίματα από τις καθημερινές δραστηριότητες του γύρω από αυτήν, πληθυσμού. Ωστόσο δεν είναι η ποσότητα των αποβλημάτων των νοικοκυριών μέσω των υπονόμων η μόνη αιτία που καταστρέφει αργά και σταθερά τη λίμνη. Είναι και εκείνα του Γενικού Νοσοκομείου και των άλλων κλινικών της πόλης που έχουν καταστήσει τους παθογεννητικούς μικροοργανισμούς της λίμνης, περισσότερο ανθεκτικούς στα προϊόντα καταπολέμησής τους, που κατασκευάζει και διαθέτει ο άνθρωπος

4.Ακολουθεί η διαρκής ρύπανση από τα λάδια των αυτοκινήτων, που με τη βοήθεια της βροχής, καταλήγουν στη λίμνη μέσω των υπονόμων. Προς το λυπηρό αυτό φαινόμενο της διαρκώς αυξανόμενης ρύπανσης συμβάλλουν επίσης η ανεξέλεγκτη λειτουργία χοιροστασίων και ορνιθοτροφείων στην περιοχή γύρω από τη λίμνη.

5.Ένα άλλο στοιχείο που εντελώς ασυνείδητα πλέον και χωρίς μελέτες προστασίας της λίμνης σε σχέση με τη μελλοντική της συντήρηση, αποτελούν οι προσχώσεις που έχουν γίνει γύρω από τη λίμνη. Αυτές, εκτός του ότι συνετέλεσαν στην ελάττωση του φυσικού της μεγέθους, επιπλέον έχουν προξενήσει καταστροφή στην οικολογική της ισορροπία. Άλλοτε οι ρίζες των αιωνόβιων Πλατανιών στην παραλιακή της Πόλης ‘βοσκούσαν’ στα νερά της λίμνης. Τα φυσικά βραχάκια σκόρπια γύρω τους, φιλοξενούσαν καραβίδες. Τα μεγάλα μαύρα όστρακα κολλημένα πάνω στα βράχια ήταν ό,τι πιο φυσικό και ελκυστικό για τους κατοίκους των περασμένων δεκαετιών, πολύ πριν αυτές, τις δήθεν καλλωπιστικές και λειτουργικές αλλαγές της παραλιακής.

6.Η ελάττωση της φυσικής βλάστησης στο Μιτσικέλι ενεργεί αρνητικά καθώς τα λίθινα στρώματά του αδυνατίζουν, στεγνώνουν και με την αλλαγή της θερμοκρασίας αποσπώνται, κατρακυλούν και στιβάζονται στις άκρες της λίμνης. Αυτή η κατάσταση είναι το μακροχρόνιο αποτέλεσμα, των εγκληματικών ενεργειών του Αλή Πασά, ο οποίος είχε κατακάψει τα δάση των ορέων γύρω από τη λίμνη ώστε να μην καταφεύγουν εκεί οι κλέφτες και οι αρματωλοί. Σήμερα αν και καταβάλλονται προσπάθειες για την μερική τουλάχιστον αναδάσωσή του, η διάσωση του περιβάλλοντος απιτεί μία ενορχηστρωμένη προσπάθεια.

7.Συσσωρευμένες λοιπόν οι ήδη αναφερόμενες αρνητικές επιδράσεις, έχουν επιπτώσεις και στα ψάρια της λίμνης, των οποίων ο αριθμός έχει μειωθεί επικίνδυνα και ως εκ τούτου οι κάτοικοι της νήσου που ζουν κυρίως από την αλιεία, διατρέχουν τον κίνδυνο στο μέλλον να τη στερηθούν ως κύριον μέσον διαβίωσης. Έχουν γίνει προσπάθειες, και έχουν φέρει ψάρια ιταλικής προέλευσης, για τα οποία λέγεται πως πέρα από το μέγεθός τους δεν έχουν τη γεύση των ψαριών που έχουν αφανισθεί προ πολλού.

Eκείνο όμως το οποίο παραμένει άλυτο, δηλαδή η μόλυνση της λίμνης γεννά το ερώτημα, κατά πόσον τα όποια ψάρια της είναι κατάλληλα προς βρώση.

8.Στη διάρκεια του καλοκαιριού η στάθμη της λίμνης κατεβαίνει και αναδύεται άσχημη μυρωδιά για όλους τους λόγους που αναφέραμε παραπάνω και κυρίως εξαιτίας της ελάττωσης της φυσικής μορφής των ακτών της και της ελάττωσης των όγκων των υδάτων της.

Το 86 % αυτής της περιοχής βρίσκεται κάτω από τη ζώνη ελέγχου του νόμου (ΖΟΕ), (ΦΕΚ 297/89, 416/91, 389/93) που αφορά την εξέλιξη της πόλης, ως ζωντανού κύτταρου.

Η λίμνη Παμβώτις είναι Δημόσια ιδιοκτησία.

 *********************************************

Η Νήσος των Ιωαννίνων ή το νησί της Παμβώτιδας

Το νησί ή η Νήσος των Ιωαννίνων έχει μήκος 800 μ. και πλάτος 500. Η χιλιόχρονη ιστορία της, έχει να επιδείξει αξιόλογα γεγονότα και ενδιαφέρουσα δραστηριότητα.

Σήμερα η Νήσος των Ιωαννίνων, φιλοξενεί περίπου 120 οικογένειες[4]. Κατ’ άλλους 150.   Τα σπίτια διατηρούν τον νησιωτικό παραδοσιακό τρόπο κατασκευής: φέρουν αυλές ομορφοστρωμένες με μολυβένιες πλάκες και ασπρισμένες ένα γύρω, πεζούλες κατάλευκες, κήπους φορτωμένους με το νησιώτικο, τις πολύχρωμες πετούνιες και τα γεράνια τους κατιφέδες και τις ζήνιες. Ο Βασιλικός και ο δυόσμος μοσκοβολούν και τα μεγάλα δέντρα –πλατάνια, πεύκα και άλλα- γεμάτα πράσινο ιδιαίτερα τα καλοκαίρια, προστατεύουν τους κατοίκους της και τους τακτικούς επισκέπτες της, με τον ίσκιο τους και τη δροσιά. Πλακόστρωτα, καλντεριμωτά δρομάκια συμπληρώνουν την γραφικότητα του εσωτερικού της γιατί το γύρω της, η καταδεχούμενη Παμβώτιδα, είναι η νεράϊδα που μαγεύει, που παραπλανά.

Αν και η Νήσος είναι κατοικημένη από την εποχή του χαλκού, οι σημερινοί κάτοικοί της πιστεύεται ότι είναι απόγονοι Μανιατών που κατέφυγαν εδώ, τον 17^ο αι. για τη γνωστή αιτία: την Τουρκιά και την αβάσταχτη σκλαβιά τους.

******************************

Μονές

Η Νήσος λόγω της μερικής απομόνωσής της υπήρξε από πολύ ενωρίς κέντρο μοναχισμού και είχαν ιδρυθεί εδώ πολλά μοναστήρια διακοσμημένα με ενδιαφέροντα φρέσκος. Αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων ότι στη Νήσο κατέφυγαν ευσεβείς μοναχοί οι οποίοι συγκεντρώθηκαν στο θρησκευτικό βίο και στην ελληνική παιδεία.

Σήμερα στη δυτική πλευρά της Νήσου διατηρούνται δύο βυζαντινές μονές: του Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπινών (Σπανού) του 1204[5], κατ άλλους του 1292, και του Αγίου Νικολάου Ντίλιου (Στρατηγοπούλου) επίσης του 13^ου αι., τα οποία μαρτυρούν την οικονομική και πνευματική ανάπτυξη των Ιωαννίνων στα χρόνια του Δεσποτάτου της Ηπείρου.

Η Μονή των Φιλανθρωπινών, πέρα από τις αξιόλογες αγιογραφίες της, φέρει στον εξωνάρθηκα τις παραστάσεις επτά ολόσωμων φιλοσόφων των: Πλάτωνα, Σόλωνα, Αριστοτέλη, Πλούταρχου, Θουκυδίδη, Απολλώνιου και Χείλωνα.

Αξιόλογη είναι και η Μονή του Αγίου Νικολάου Γκιουμάτων (Παναγίας Ελεούσας) με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας του 15^ου αι.[6] Σε αυτή τη Μονή το 1872, ιδρύθηκε Ιερατική Σχολή η οποία λειτουργούσε ως το 1929. Στην ανατολική πλευρά της Νήσου, διατηρούνται τμήματα της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα (17^ου αι.) που συνδέθηκε με το φόνο του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, και του Ιωάννου του Προδρόμου (16^ου αι.).

***************************************

Η κοινότητα της Νήσου των Ιωαννίνων

Οι κάτοικοι της Νήσου, αποτελούσαν μία ζωηρή κοινότητα η οποία ευδοκιμούσε στην περίοδο της τουρκικής κατοχής. Μεταξύ των Τούρκων ήταν γνωστή με το όνομα «Kifir andasi», που σημαίνει «Νησί των Απίστων». Η Νήσος ή το Νησί για τους Γιαννιώτες, τιμωρήθηκε σκληρά στη διάρκεια της εξουσίας του Αλή Πασά, όταν επεβλήθησαν αβάσταχτοι φόροι στους κατοίκους της. Την περίοδο της κατάληψης της Νήσου από τον Αλή, πολλοί από τους κατοίκους εξορίστηκαν, καταστράφηκαν, λεηλατήθηκαν ή πυρπολήθηκαν τα Μοναστήρια της.

Αργότερα όταν ως αντάρτης κατά της Κωνσταντινούπολης ο Αλής αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει τις στρατιωτικές δυνάμεις του Σουλτάνου (1820-1822), κατέφυγε στο Νησί των Ιωαννίνων παίρνοντας μαζί του φρουρά χιλίων Αλβανών.

Οι κάτοικοι της Νήσου επέστρεψαν πίσω, μόνο όταν ο Αλή Πασάς είχε δολοφονηθεί από τους στρατιώτες του Σουλτάνου, στα κελιά του Μοναστηριού του Αγίου Παντελεήμονος στις 24 Ιανουαρίου το 1822. Ακόμα και σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να δει τις μαρτυρίες των πυρών που σκότωσαν τον Αλή, στο πάτωμα του χώρου που χρησίμευε ως ο οντάς του.

Το «νησάκι» όπως συχνά αποκαλείται χαϊδευτικά από τους Ιωαννίτες-Γιαννιώτες, το επισκέπτεται κανείς με τα μικρά φέρρυ που αποχωρούν από το Μώλο των Ιωαννίνων κάθε είκοσι λεπτά. Το ταξίδι βαστάει δέκα λεπτά. Η Νήσος έχει ξενοδοχεία και εστιατόρια όπου φιλεύονται οι επισκέπτες με διάφορα φρέσκα ψάρια από τη λίμνη, καραβίδες, πέστροφα και χέλια, καθώς και τα περίφημα βατραχοπόδαρα.

*******************************

Υποσημειώσεις

[1] Περιηγήσεις στο νομό Ιωαννίνων, τουριστικός οδηγός.

[2] Ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης (1115-1195), υπήρξε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, θεολόγος, φιλόλογος και ρήτορας, και ήταν από την Κωνσταντινούπολη. Υπήρξε επίσης σχολιαστής του Ομήρου και του Πινδάρου, Τεγόπουλος-Φυτράκης, Ελληνικό Λεξικό, Γ’ Έκδοση 1990, Εκδόσεις Αρμονία, Αθήνα, σ. 883.  

[3] Γεωργία Σ.Σκοπούλη, μα πρέπει να έχεις κάτι να πεις , Εκδόσεις Δωδώνη Αθήνα 2003, (σσ. 192 και 197), όλο το κείμενο (συνέντευξη) για το βίο και το έργο του Παπαθανάση, σσ. 191-198.

[4] Σύμφωνα με το Epirus News, ιστοσελίδα.

[5] Σύμφωνα με το περιοδικό «διακοπές» στην εφημερίδα τα Νέα, Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 2005, σ. 6.

«Από το 1292-1642, στο Μοναστήρι του Άη Νικόλα του νησιού των Γιαννίνων, λειτουργούσε «Φροντιστήριο». Το 1682 ο Μιχαήλ Φιλανθρωπινός Οικονόμος την έκανε πραγματική σχολή στην οποία διδάσκονταν Ελληνική Φιλοσοφία, θρησκευτικά μαθήματα και αρχαίοι συγγραφείς. Διατηρήθηκε ως το 1758, πήρε δε το όνομα του Σπανού απ’ το διδάσκαλο και περίφημο Γιαννιώτη Αλέξιο Σπανό που δίδαξεν εδώ», Βασ. Κραψίτης, Ταξίδι στην Ήπειρο, Μαυρίδης 1960, σ.46. Οι Φιλανθρωπινοί: Πρόκλος και Κομνηνός, έγραψαν χρονικό το 1380, όπου γίνεται μνεία του Ιερομόναχου Ησαΐα ως καθοδηγούμενου του Μετσόβου, Βασ. Κραψίτης, Ταξίδι στην Ήπειρο, Μαυρίδης 1960, σ. 269.

[6]Σύμφωνα με το περιοδικό «διακοπές» στην εφημερίδα τα Νέα, Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 2005, σ.6, το μοναστήρι χρονολογείται στα 1584 όταν βρέθηκε η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Ελεούσας.

 

**************************************

Μερικά από τα βοηθήματα….