Νίκος Καζαντζάκης
(Ο ποιητής και η Γαλάτεια, Αναζήτηση πνευματικής κατεύθυνσης,
Ρήξη με τη Γαλάτεια, Μεσσιανισμός, Επιχειρήσεις, Διορισμοί, Ταξίδια)

Πιπίνα Έλλη (Dr Pipina D.Elles)

Ο ποιητής και η Γαλάτεια, Αναζήτηση πνευματικής κατεύθυνσης
Ετούτη την περίοδο (1909 {η επανάσταση στο Γουδί} ως το 1920) οι κοινωνίες διανύουν ταραγμένους καιρούς και η ιδιοφυία του ποιητή εύλογα αντιδρά στο κλίμα που επικρατεί εντός και εκτός της Ελλάδας. Στην Ευρώπη παρουσιάζονται έντονα φιλοσοφικά και διανοητικά κινήματα, στα οποία διακρίνεται η επίδραση των Ελλήνων κλασσικών και οι επιδράσεις της ραγδαίας προόδου της επιστήμης. Η βιολογική και ιστορική καταγωγή του Καζαντζάκη, συντελούν στο να δημιουργούν δυνατές αντιφάσεις στην προσωπικότητά του. Ο André Mirambel(1) , διακρίνει σε κάθε Έλληνα τρία στοιχεία που συντελούν στην υπόστασή του: το τοπικό, το εθνικό και το οικουμενικό. Σύμφωνα με αυτή τη θέση “το τοπικό” του Καζαντζάκη, “είναι η Κρήτη, το εθνικό του η Ελλάδα, το οικουμενικό του η αιώνια έρευνα”.
Την περίοδο της ειρήνης στην Κρήτη, και υπό τη διοίκηση του Αλ. Ζαΐμη (1906-1908), ο Λευτέρης Αλεξίου(2) γράφει, ότι η αδερφή του Γαλάτεια και ο ίδιος γνώρισαν τον Κάρμα Νιρβαμή ή Καζαντζάκη, τον συγγραφέα του βιβλίου Όφις και Κρίνο και ότι συνδέθηκαν μαζί του φιλικά. Στο ίδιο βιβλίο του ο Λ. Αλεξίου αναφέρεται επίσης στο χρονικό διάστημα κατά το οποίο ο Καζαντζάκης είχε τελειώσει το Πανεπιστήμιο και πριν φύγει για μεταπτυχιακές σπουδές στη Γαλλία. Αναφέρεται στην επίδραση που άσκησε απάνω του ο ποιητής, όταν ήταν ακόμη νεαρός μαθητής του Γυμνασίου, σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αλλάξει πορεία και να μη γίνει μουσικός, όπως σχεδίαζε αρχικά(3) . Το 1910, ο Καζαντζάκης έρχεται από την Κρήτη στην Αθήνα και εγκαθίσταται. Ακολουθεί η άφιξη της Γαλάτειας Αλεξίου από το Ηράκλειο, με σκοπό να τον συναντήσει. Γίνονται ζευγάρι, συζούν και η Γαλάτεια χρησιμοποιεί το ψευδώνυμο “Πετρούλα Ψηλορείτη”, παρόμοια με το ψευδώνυμο “Πέτρος Ψηλορείτης” του Καζαντζάκη. Τον Μάιο του 1910, βραβεύεται το θεατρικό του Καζαντζάκη, Θυσία ή Πρωτομάστορας, στον Λασσάνειο Δραματικό Αγώνα. Σε ετούτο χρησιμοποιεί το ψευδώνυμο “Πέτρος Ψηλορείτης” και το αφιερώνει στον φίλο του, Ίωνα ή “Ίδα” Δραγούμη. Ο Πρεβελάκης παρατηρεί ότι το θεατρικό εμπεριέχει ιδέες, καλλιεργημένες στη Δύση, ως επί το πλείστον “νιτσεϊκές”, ως προς την εγωιστική θέση του Πρωτομάστορα και την παθητική της ηρωίδας που τον αγαπούσε(4).  Το ίδιο έτος απορρίπτει τον διορισμό του, ως γραμματέας στο Υπουργείο Παιδείας. Ζει κυρίως από τις μεταφράσεις φιλοσοφικών και επιστημονικών συγγραμμάτων που κάνει, για τις εκδόσεις Γεωργίου Φέξη (5). Το 1911 στεφανώνεται με τη Γαλάτεια, στο νεκροταφείο του Αγίου Κωνσταντίνου στο Ηράκλειο, και μάλλον υπό την πίεση της Γαλάτειας, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο της: Άνθρωποι και Υπεράνθρωποι (6). Σύμφωνα με ετούτο το έργο της, η Δανάη (η συγγραφέας), πιέζει τον Αλέξανδρο (Ν. Καζαντζάκη) να αποφασίσει για γάμο, κυρίως εξαιτίας της οικογενείας της και του κοινωνικού κατεστημένου. Η Γαλάτεια, που έζησε με τον ποιητή για πολύ μεγάλο διάστημα (1910-1924), παρουσιάζει μία δραματική εικόνα των εμπειριών της, από τον γάμο τους και τον κοινό βίο τους στο βιβλίο της. Στο κείμενο του Γ. Στεφανάκη, Ο Ν. Καζαντζάκης και οι γυναίκες(7), ο ποιητής παρουσιάζεται να φοβάται τον γάμο, καθώς τον θεωρεί ανασταλτικό στοιχείο για την πραγμάτωση των υψηλών πνευματικών του, στόχων. Η απόφασή του για γάμο, παρουσιάζεται ως είδος σύμβασης και διατυπώνεται η πεποίθηση, ότι ο γάμος του με την Γαλάτεια υπήρξε λευκός. Η εκπαιδευτικός – συγγραφέας Έλλη Αλεξίου, αδερφή της Γαλάτειας, δηλώνει ότι η ανορθόδοξη συζυγική σχέση του ζεύγους, βαθμηδόν οδήγησε τη Γαλάτεια σε απόγνωση. Στην επιδείνωση των σχέσεών τους, συνέβαλαν και άλλοι ζωτικοί παράγοντες: τα οικονομικά και οι μακροχρόνιες απουσίες του ποιητή. Η απομάκρυνσή του από τη Γαλάτεια, είχε θεωρηθεί απαραίτητη από τον ποιητή, για τον φιλοσοφικό του στοχασμό και το συγγραφικό του έργο. Εξαιτίας της στάσης του Καζαντζάκη, η Γαλάτεια -και ενόσω ήταν ακόμη σύζυγός του-, συνδέεται με τον Μάρκο Αυγέρη, Ηπειρώτη γιατρό-λογοτέχνη, τον οποίο παντρεύεται, μετά από το διαζύγιό της με τον ποιητή(8) . Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι ο Καζαντζάκης αγάπησε την Γαλάτεια, όμως οι μεγάλες, οι ανυπέρβλητες προσωπικές του ανάγκες, δεν του επέτρεψαν να την κάνει να αισθανθεί ότι του ήταν απαραίτητη ή ολοκληρωμένη ως γυναίκα. Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, ο Καζαντζάκης δεν ολοκλήρωνε τις σχέσεις του όχι μόνο με την Γαλάτεια, αλλά με όλες τις άλλες γυναίκες, με τις οποίες συνδέθηκε, εξ αιτίας της καταπιεσμένης παιδικής του ζωής. “… από τον τρομερό εκείνο πατέρα του”. “Πατέρας και παγκόσμιο κατεστημένο γίναν το ίδιο πρόσωπο για τον καταδυναστευμένο γιο. Λάδι σε τούτη τη φωτιά έριχνε η άλλη μυστικότατη μεγάλη του πληγή, η στέρηση. Τον εξανάγκαζε να επιδιώκει την απομάκρυνση με κάθε τρόπο από τη γυναίκα που λάτρευε, για να μην ταπεινώνεται μπροστά της∙ της γράφει για τη στοργή του από μακριά με την πένα”(9) . Η Έλλη Αλεξίου αναφερόμενη στο λεπτό αυτό σημείο, μιλάει για “σεξουαλική αναπηρία” του ποιητή, στηριζόμενη στα στοιχεία που είχε αποκομίσει έχοντας παρακολουθήσει και ερμηνεύσει τη συμπεριφορά του . Αντίθετος προς ετούτη την θεωρία, είναι ο Γιάννης Μαγκλής, ο οποίος στην συνέντευξή του, στην Κατερίνα Λαμπρινού, χαρακτηρίζει τον Καζαντζάκη πρότυπο υψηλού ανθρώπου και γενναίου άντρα. Στην παρατήρηση της Ε. Αλεξίου: “εικοσιέξη χρόνια συνολικά χωρίς σαρκικό δεσμό” και των άλλων όσων έχουν παρόμοιες απόψεις, ο Γ. Δαγκλής υποστήριξε ότι αυτές προήλθαν από την Γαλάτεια και την οικογένειά της, για να τον συκοφαντήσουν και ότι ήταν γνωστές οι περιπέτειές της. Για να υποστηρίξει την άποψή του φέρνει δύο περιστατικά, από τα οποία το ένα αφορά την Έλλη Λαμπρίδη (12). Η θέση της Γαλάτειας έναντι του ποιητή στο Βιβλίο της Άνθρωποι και Υπεράνθρωποι, θεωρήθηκε υπερβολική από πολλούς μελετητές και κριτικούς του έργου του. Διατυπώθηκαν μεμπτές παρατηρήσεις για την συμπεριφορά της Γαλάτειας και κυρίως ότι ετούτη δεν υπήρξε ευαίσθητη απέναντι στις πνευματικές ανάγκες του ποιητή. Η Άννα Σικελιανού, σε συνέντευξή της στην Κατερίνα Λαμπρινού(13), κατηγορεί τις αδερφές Αλεξίου, για τα γραφόμενά τους εναντίον του Ν. Καζαντζάκη.

Ρήξη με τη Γαλάτεια : Μεσσιανισμός : Επιχειρήσεις : Διορισμοί : Ταξίδια: Οι σχέσεις του ποιητή με την Γαλάτεια περνούν σοβαρή κρίση. Στο ημερολόγιό του σημειώνει: “Με Γαλάτεια. Διενέξεις φριχτές”. Τον Οκτώβριο (του 1914), που έρχεται για επιχειρήσεις στην Θεσσαλονίκη, κάνει μνεία των στρατευμάτων που έχουν αποβιβάσει εδώ οι Άγγλοι και οι Γάλλοι, για να βοηθήσουν τους Σέρβους. Ο Καζαντζάκης δυσκολεύεται οικονομικά και διαρκώς προσπαθεί να εξασφαλίσει χρήματα για να συγκεντρωθεί στο συγγραφικό του έργο. Αναφέρει κάποια από τα έργα που πρόκειται να συγγράψει και σημειώνει στο ημερολόγιό του (Το ημερολόγιο φέρει την επιγραφή: Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1914, και από εδώ, λέει ο Πρεβελάκης, έχει αποσπάσει αρκετές σελίδες για το δεύτερο μέρος του κεφ. ΙΘ’ της Αναφοράς στον Γκρέκο, με τον τίτλο: “Ο φίλος μου ο ποιητής – Άγιον Όρος”.) ότι διαβάζει Τολστόι, και ότι τον συγκινεί η “ανάτασή του”, την οποία αποκαλεί “Ανάγκη θρησκείας” (14) . Αποκαλύπτει επίσης τους δικούς του μεσσιανικούς πόθους του, και δηλώνει ότι ελπίζει σ’ ετούτη την πορεία: “Εγώ ν’ αρχίζω απόπου ο Τολστόϊ κατέληξε” γράφει. Η διαφορά του Καζαντζάκη με τον Τολστόι φαίνεται στα έργα του δεύτερου, Πόλεμος και Ειρήνη(15) , Άννα Καρέννινα και Χατζή Μουράτ (16) , ή στις ιστορίες του Divine and Human(17) , καθώς ο Ρώσος συγγραφέας χρησιμοποιεί στα έργα του την λογική για την επίλυση των προβλημάτων. Αντίθετα ο Καζαντζάκης χρησιμοποιεί την διαίσθηση για την επίλυση των μεταφυσικών προβλημάτων και ως προς ετούτο, πλησιάζει περισσότερο τον ψυχισμό του Ντοστογιέφσκι(18) . Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι παρουσιάζουν πολλά κοινά με τους ήρωες του Ν. Καζαντζάκη, καθώς σε αμφότερους τους συγγραφείς οι ήρωες τείνουν να εξαϋλωθούν. Από τα έργα του Ντοστογιέφσκι, χαρακτηριστικά ως προς ετούτη την υφή τους, είναι Οι φτωχοί(19) , Νιέτοσκα(20) , Notes from Underground (21) (ή Το Υπόγειο(22) στην ελληνική γλώσσα), Το Έγκλημα και Τιμωρία(23) , Αδερφοί Καραμαζώφ(24). Και άλλοι Ρώσοι συγγραφείς επηρεάζουν τον Καζαντζάκη και μεταξύ αυτών ο Ν. Β. Γκόγκολ, με έργα όπως: Παντρολογήματα(25) και άλλα.
Ρωσία : Διαζύγιο από Γαλάτεια : Περισσότερα ταξίδια: Τον Ιανουάριο του 1926 ο Καζαντζάκης επισκέπτεται το Λένιγκραντ και ύστερα την Μόσχα. Το ενδιαφέρον του στρέφεται κυρίως στα Θέατρα και στα Μουσεία. Στην Αναφορά στον Γκρέκο, μνημονεύει την επέτειο(26) της Ρωσικής Επανάστασης. Είχε παραστεί στην μεγάλη παρέλαση και βαθιά επηρεασμένος από όσα είχε δει, δηλώνει: “Ετούτη στάθηκε η δεύτερη μέρα, η πιο αψηλή, της ζωής μου· η πρώτη ήταν όταν ο πρίγκιπας Γεώργιος της Ελλάδας πάτησε το χώμα της Κρήτης.” Γοητευμένος από το θέαμα αδελφοσύνης που αντικρίζει, συνεχίζει: “… κι ένιωθα πως τα σύνορα γκρεμίζουνταν, ονόματα, χώρες, ράτσες αφανίζουνταν, έσμιγε ο άνθρωπος με τον άνθρωπο, έκλαιγαν γελούσαν, αγκαλιάζουνταν, αστραπή είχε φωτίσει το μυαλό τους κι είδαν: όλοι αδέρφια.” Ο ταμένος στην ελευθερία Καζαντζάκης, εκλέγει φιλοσοφικές θεωρίες ή φιλοσοφικά συστήματα, από τον βουδισμό ως τον Μαρξισμό, τον Νιτσεϊσμό, τον Μπερξονισμό, χωρίς όμως “να λησμονήσει το χριστιανισμό”, υπογραμμίζει ο Mirambel(29).
Ο Καζαντζάκης επιστρέφει στην Ελλάδα, τέλος Ιανουαρίου 1926. Τον Φεβρουάριο έρχεται στην Αθήνα. Στις 18 Απριλίου το Πρωτοδικείο Αθηνών, ανακοινώνει επίσημα το διαζύγιό του από την Γαλάτεια, το οποίο περίμενε. Σε συνέντευξή του στην Κατερίνα Λαμπρινού, ο Γιάννης Μαγκλής, αποκαλύπτει τη γνώμη του ποιητή για την σχέση του με την Γαλάτεια και το δικό του συναίσθημα αναφερόμενος στον δεσμό της με τον Αυγέρη: “Όταν η γυναίκα σας σας κερατώνει συνέχεια και σεις την ανέχεστε, είσθε κι εσείς ανήθικος” . Ο Γ. Π. Σταματίου, θεωρεί ότι κάποιες φράσεις του Καζαντζάκη όπως: “Κάποιο άλλο αγαθό επιθυμούσα πέρα από τη γυναίκα”, υποβοήθησε στην αποδοχή της φήμης ότι ο Καζαντζάκης ήταν σεξουαλικά ανίκανος, γεγονός πιθανόν άσχετο με την πραγματικότητα, όπως υποστηρίζει στο βιβλίο του: Η Γυναίκα στη ζωή και στο έργο του Ν. Καζαντζάκη(29) .
Το πρόγραμμα του ποιητή για περισσότερα ταξίδια, δεν επηρεάζεται από την συναισθηματική του ζωή. Με την συντροφιά της Ελένης Σαμίου και άλλων, ταξιδεύει στην Παλαιστίνη, όπου συναντά δύο Εβραίες φίλες του, την Έλσα Λάνγκε και τη Λία Λέβιν. Όλοι μαζί έρχονται στην Κύπρο και την περιοδεύουν. Οι εντυπώσεις του από αυτά τα ταξίδια δημοσιεύονται στην Αθηναϊκή εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος(30) , ενώ της Ελένης Σαμίου, στην “Καθημερινή”.

Yποσημειώσεις

1. 1. André Mirambel, Η σημερινή Ελλάδα μέσα στο έργο του Ν. Καζαντζάκη, Νέα Εστία, 1959, τεύχος 779, ο. π., (σσ. 106-113), σ. 107.
2. 2. Στο ανέκδοτο βιβλίο του Λευτέρη Αλεξίου: Το χρονικό των δύο Μεγάλων Πολέμων, τμήμα του οποίου αναφέρεται στον Καζαντζάκη, Ε. Αλεξίου, Γ. Στεφανάκης, Ν. Καζαντζάκης, Γεννήθηκε για τη δόξα, ο. π., σ. 126.
3. 3. Αυτόθι, σ. 121.
4. 4. Π. Πρεβελάκης, Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, ο. π., σ. 5. Π. Πρεβελάκης, Ο Καζαντζάκης του Π. Πρεβελάκη, ο Ποιητής και το Ποίημα της Οδύσσειας, ο. π., σ. 19.
5. 5. Ε. Αλεξίου-Γ. Στεφανάκης, Ν. Καζαντζάκης, Γεννήθηκε για τη δόξα, ό. π., σ. 356.
6. 6. Γ. Καζαντζάκη, Άνθρωποι και Υπεράνθρωποι, Πρόοδος, Θεσσαλονίκη, σσ. 162-172.
   7. Ε. Αλεξίου-Γ. Στεφανάκης, Ν. Καζαντζάκης, Γεννήθηκε για τη δόξα, ο. π. σσ. 144-147.
   8. Έλλης Αλεξίου Άπαντα, Από πολύ κοντά, Αυτοβιογραφία, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1979, σσ. 46, 49-50, 92-93.
   9. Ιωάννης Βράνος, Υπόθεση Ν. Καζαντζάκη, Τα υπέρ και τα κατά, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 309.
   10. Ε. Αλεξίου, Άπαντα, Από πολύ κοντά, Αυτοβιογραφία, ο. π., σ. 93.
   11. Ε. Αλεξίου, αυτόθι, ο. π., σ. 93.
   12. Κατερίνα Λαμπρινού (σ. 41-42), Στιγμές Νίκου Καζαντζάκη, με Ε. Καζαντζάκη, Γιάννη Μαγκλή, Άννα Σικελιανού, Ζυλ Ντασσέν, “Αυτογνωσία”, Ρέθυμνο, εκτύπ. Ελένη Γκολέμα, σσ. 30-46.
   13. Κ. Λαμπρινού, αυτόθι, σ. 58.
   14. Στο ημερολόγιό του, 16 Οκτωβρίου 1915, Π. Πρεβελάκης, 400 Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, ο. π., σ. λδ’, υποσ. 1.
   15. L. Tolstoy, War and Peace, transl. By Louise and Aylmer Maude, Great Books of Western World, vol. 51, Univ. of Chicago, Encyclopaedia. Britannica Inc., 26th ed. 1984.
   16. Λέων Τολστόϊ, Άννα Καρέννινα, Χατζή Μουράτ, Κριτικό σημείωμα: Μάρκου Αυγέρη, μετάφρ. Σέργιου Πρωτόπαπα, Λογοτεχνική θεώρηση Αλεξ. Κοτζιά Εικονογράφηση Α. Κοντοπούλου, Άπαντα Ρώσων Κλασσικών Εκδοτική Εταιρία Χ. Μιχαλακέας και Σία, Πανεπιστημίου 39, Αθήναι.
   17. Leo Tolstoy, Divine and Human and other stories, 1st transl. into English from the Russian by Peter Sekirin, Publish. Hodder & Sloughton, London Sydney Auckland, first published in Great Britain 2000.
   18. Όπως υπογραμμίζει και ο Μ. Χαλβατζάκης, Μανώλης Χαλβατζάκης, Καζαντζάκης-Ντοστογιέφσκι, Μελέτη, Αλεξάνδρεια 1957, σ.17.
   19.Φ. Ντοστογέφσκυ, Οι φτωχοί, Μετάφρ. Ιωάννου Ζερβού, Παγκόσμια Λογοτεχνία, Εκδ. Γ. Οικονόμου.
   20. Φ. Ντοστογέφσκη, Νιέτοσκα, μετάφρ. Μανώλης Κορνήλιος, Εκδόσεις Νέος Σταθμός, Αθήνα.
   21. Fyodor Dostoyevski, Notes from Underground, transl. by Constance Garnett First publ. in 1864: Publ. by Walter Kaufmann: Existentialism from Dostoevsky to Sartre, A Meridian Book, Expanded ed. / New American Libr., March 1975, USA, III: p. 59, IX: pp. 76-79.
   22. Φ. Ντοστογέφσκυ, Το Υπόγειο, Μετάφρ. Δημήτριος Λένος, Παγκόσμια Λογοτεχνία, Εκδ. Γιάννης Οικονόμου.
   23. Φιοντορ Ντοστογιέφσκι, Το Έγκλημα και Τιμωρία,Τόμος Α’-Β’ μετάφρ. Σωτήρης Πατατζής, εκδ. Γράμματα, 1982.
   24. Fyodor Mikhailovich Dostoevsky, The Brothers Karamazov, transl. by Constance Garnett, Wlliam Benton, Punlisher, The Great Books of Western World, Univ.of Chicago, vol. 52, Encyclopaedia Britannica, 26th print., 1984.
   25. Ν. Β. Γκόγκολ, Παντρολογήματα Παγκόσμιο Θέατρο, Δωδώνη, αρ. 39, μετάφρ.-πρόλογος Λυκούργου Καλλέργη.
   26 Ν. Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, ο. π., σ. 400.
   27. Andre Mirambel, Η σημερινή Ελλάδα μέσα στο έργο του Ν. Καζαντζάκη, ο. π., σσ. 106-113 (σ. 109).
   28. Κ. Λαμπρινού, Στιγμές Ν. Καζαντζάκη, ο. π., σ. 44.
   29. Γ. Π. Σταματίου, Η Γυναίκα στη ζωή και στο έργο του Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα 1975 (πρόλογος, σσ. 5 και 6).
   30. Πρεβελάκης, Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, ο. π., σ. 16.