Α. 3. Ίων Δραγούμης: Διανοούμενος, πολιτικός ιδεολόγος, εθνικιστής

Εισαγωγή – Βιογραφικό Σημείωμα

Το θέμα προς διαπραγμάτευση, αφορά τον διανοούμενο και πολιτικό, ιδεολόγο: Ίωνα Δραγούμη[1], που έδεσε άμεσα την τύχη του με τον Μακεδονικό αγώνα, την περίοδο: 1902-1908.

Ο Ίων Δραγούμης που γεννήθηκε στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1878 και δολοφονήθηκε[2] τον Απρίλιο του 1920, μεγάλωσε σε ένα ήσυχο και οικογενειακό περιβάλλον. Η οικογένειά του ήταν από τα μεγαλύτερα ονόματα της πρωτεύουσας, η δε ανατροφή του και η διαπαιδαγώγησή του υπήρξαν τέλεια. Από νεαρή ηλικία, διάβαζε ιστορία, θέατρο, ποίηση, πεζογραφία και Φιλοσοφία, ενώ στη συνέχεια μελέτησε τους μεγάλους Ευρωπαίους διανοούμενους. Παρά το γεγονός ότι επηρεάστηκε έντονα από τον φιλόσοφο Νίτσε και τον Barres, ως δημοτικιστής, απογοητεύθηκε από το κοινωνικό πρόσωπο του Νιτσεϊσμού. Αγαπημένη[3] του υπήρξε η Μαρίκα Κοτοπούλη, ηθοποιός του Θεάτρου.

Η αντίθεση του Δραγούμη προς τον Βενιζέλο και την βασιλική οικογένεια

“Ο Ίων έζησε πλάι στην λύπη και πολύ λίγο στην χαρά”, γράφει ο Βακαλόπουλος[4]. Από τον Δεκέμβρη του 1912, διαφαίνεται η αντίθεσή του προς τον Ε. Βενιζέλο και συγκεκριμένα σε άρθρο δημοσιευμένο στο περιοδικό Νουμάς. Τον πείραζε ιδιαίτερα: “η γαλλομανία και κυρίως η αγγλομανία του Ε. Βενιζέλου, που οδηγούσαν με μαθηματική ακρίβεια στην τέλεια υποδούλωση”[5], όπως έγραφε.

Ο Δραγούμης όντως θεωρούσε τον Βενιζέλο υπεύθυνο για την ανάμειξη  των ξένων στα εσωτερικά του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, γεγονός που συνέτεινε ώστε να ξαναγεννηθούν τα πρώτα πολιτικά κόμματα: αγγλικό, γαλλικό, ρωσικό, που αντιπροσώπευαν κατ’ όνομα, την αντίστοιχη ευρωπαϊκή χώρα. “Βιαιότατο άρθρο” του Δραγούμη σε σχέση με την επικρατούσα βενιζελική πολιτική στο περιοδικό Πολιτική Επιθεώρηση στις 3/6/1917, όπως λέει χαρακτηριστικά ο Βακαλόπουλος, είχε σαν αποτέλεσμα την εξορία του στην Κορσική μέχρι το Μάιο του 1919, όπου έγραψε το Σταμάτημα[6].

Το ότι ο Δραγούμης ήταν αντιβενιζελικός, δε σήμαινε ότι ανήκε στην αντίθετη πολιτική παράταξη. Δεν ήταν πολιτικοποιημένος και επανειλημμένα είχε αναθεματίσει την βασιλική εξουσία στον φτωχό τόπο της πατρίδας του.

 

Η “Μακεδονική Επιτροπή”

Η οικογένεια Δραγούμη είχε τις ρίζες της στο Βατσικό της Νοτιοδυτικής Μακεδονίας. Ο πατέρας του Ίωνα, ο Στέφανος Δραγούμης, είχε ανέλθει σε όλα τα πολιτικά αξιώματα. Υπήρξε ένα από τα βασικότερα στελέχη της “Μακεδονικής Επιτροπής”, που κύρια ευθύνη είχε την προετοιμασία και την διεξαγωγή του επαναστατικού κινήματος στην Μακεδονία, το 1878.  Τα μέλη της “Μακεδονικής Επιτροπής” ήταν Μακεδόνες εγκατεστημένοι στην Αθήνα, και μεταξύ αυτών συγκαταλέγονταν: ο Ιωάννης Πανταζίδης (καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών), ο στρατιωτικός Γεώργιος Παπαζήσης, ο καθηγητής Νικόλαος Χαλκιόπουλος, ο δικηγόρος Λεωνίδας Πασχάλης και ο Στέφανος Δραγούμης, που πήρε μέρος δύο φορές, σε αποστολή Εθελοντών στα παράλια του Ολύμπου. Την 18η Ιανουαρίου 1910, ορκίζεται νέα Κυβέρνηση υπό τον Στέφανο Δραγούμη.

 

Ο διανοούμενος Δραγούμης

Ο Ίων Δραγούμης, γράφει με το ψευδώνυμο: “Ίδας” και παράλληλα με το συγγραφικό του έργο παρουσιάζει και πολιτική δράση, “η θεωρία ολοκληρώνεται με την πράξη”, καθώς γράφει και ο Κ. Θ. Δημαράς[7].

Το πρώτο του βιβλίο: Μαρτύρων και ηρώων αίμα, έχει ως μοτίβο στίχους του Παλαμά και του Γιαννόπουλου, είναι εμπνευσμένο από τον μακεδονικό αγώνα και κορυφώνεται όταν αναφέρεται στον θάνατο του Παύλου Μελά, το 1904.

Ήρωας του έργου είναι ο Αλέξης, διανοούμενος, που αφοσιώνεται στην εθνική δράση. Το 1909 ο Δραγούμης παρουσιάζει το έργο του: Σαμοθράκη, και το 1911 το έργο του: Όσοι ζωντανοί, κείμενα που ακολουθούν τον τύπο του πρώτου έργου του. Στην γραπτή παρακαταθήκη του Ίωνα  συμπεριλαμβάνονται επίσης τα έργα του: Σταμάτημα, οι τέσσερεις έως σήμερα δημοσιευμένοι τόμοι από το Ημερολόγιό του, η Αλληλογραφία του με τον Πέτρο Βλαστό και άλλες σημειώσεις. Τα έργα που δημοσίευσε ύστερα από το 1911, περιέχουν μεγαλύτερο πολιτικό προσανατολισμό.

 

Η φιλοσοφία του Δραγούμη και τι εκπροσωπεί

Ο Δραγούμης χαρακτηρίζεται, για την εσωστρέφειά του:  στροφή δηλαδή του ατόμου-διανοούμενου, στον εσωτερικό του κόσμο.  Παρατηρεί και μελετά τις  αντιδράσεις του, προχωρεί στην εύρεση των κινήτρων των ενεργειών του, ερευνά και αναλύει τις ψυχικές του καταστάσεις.

Στα κείμενά του Δραγούμη υπάρχουν  ίχνη της επίδρασης των Ευρωπαίων σκεπτικιστών: του Πολωνό-Γερμανού Νίτσε και του Barres (Γάλλου), όπως ήδη αναφέρθηκε. Ανήκει στην εποχή, που οι ανήσυχοι νέο-Έλληνες διανοούμενοι ψάχνουν για απαντήσεις εκτός του περιορισμένου ελληνικού χώρου, κυρίως στην Ευρώπη, με την επικοινωνία προς τους ομοίους τους και την περεταίρω σύγκριση ιδεών και απόψεων.

Σύμφωνα με τον μελετητή της Ελληνικής Λογοτεχνίας, Δημαρά, μέσα στα έργα του Δραγούμη  παρουσιάζεται η εικόνα του νέο-Ελληνισμού που επικρατεί μετά την κατάρρευση του 1897, εξαιτίας  του Ελληνοτουρκικού Πολέμου και όπως εκφράστηκε ετούτος, με την πολιτική του Ε. Βενιζέλου.

 

 

 

Ο Ι. Δραγούμης: ένας από τους ήρωες του Ν. Καζαντζάκη

Στην εισαγωγή του βιβλίου: Επιστολές προς Γαλάτεια[8], η Έλλη Αλεξίου, η εκπαιδευτικός και συγγραφέας από την Κρήτη,  γράφει για τον Δραγούμη ότι υπήρξε αδερφικός φίλος του Κρητικού συγγραφέα Ν. Καζαντζάκη και της πρώτης γυναίκας του, Γαλάτειας (αδελφής της).

Είναι γεγονός ότι η προσωπικότητα του πατριώτη και διανοούμενου Ίωνα Δραγούμη, εμπνέει τον Ν. Καζαντζάκη.  Τα σημεία κοινότητας ανάμεσά τους, από την έποψη του Καζαντζάκη, είναι αρκετά.  Όπως ο Δραγούμης, έτσι και ο Καζαντζάκης, υπήρξε οπαδός της φιλοσοφίας του Νίτσε. Ο Κρητικός συγγραφέας, έντονα επηρεασμένος από τον διανοούμενο (περί ου ο λόγος), γράφει όπως εκείνος, την τραγωδία: Ο Πρωτομάστορας, που στηρίζεται στην Δημοτική ποίηση και συγκεκριμένα στο τραγούδι: το Γεφύρι της Άρτας.

Στο Συμπόσιο του Ν. Καζαντζάκη, ο Ίων Δραγούμης φέρει το όνομα “Κοσμάς”, και είναι ένας από τους συνδαιτυμόνες στο τραπέζι του απολογισμού, τεσσάρων παλιών φίλων. Ο ποιητής αναγνωρίζει τον αγώνα και την αυτοθυσία του διανοούμενου “Κοσμά”, μέσα στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας, και στοχάζεται για εκείνον: “σα γυρίζει κουρασμένος, ντροπιασμένος απ’ τους ανθρώπους”[9].

Στο ίδιο κείμενο, ο Καζαντζάκης, πιστεύει ότι αν και είναι ομοϊδεάτες και αγωνιστές αυτών των ιδανικών, ο εαυτός του και ο “Κοσμάς”, το πεδίο δράσης των δύο παραλλάζει, καθότι αντίθετα προς τον Δραγούμη, ο Κρητικός ποιητής πιστεύει, ότι ο ίδιος έχει ξεπεράσει την ανάγκη του να αγωνιστεί για τα ανθρώπινα και τα αναγκαία κοινά. Πλέκοντας μάλιστα το εγκώμιο του Δραγούμη ο Καζαντζάκης, δηλώνει ότι ο “Ίδας”, ή Κοσμάς, ή Ίων, δεν προχώρησε πέραν του πρώτου σταδίου, του πεδίου δηλαδή της κοινής μύησης.  Αντίθετα ο ίδιος (ο Καζαντζάκης), θα συνεχίσει τον αγώνα, πέρα από το σημείο στο οποίο σταμάτησε ο Δραγούμης, και σε μεταφυσικό πλέον επίπεδο[10].

Ο Καζαντζάκης θεωρεί τον  Δραγούμη ως ήρωα, που βάδιζε την δική του διακριτική και ταυτόχρονα δυναμική πορεία, μέσα σε ταραγμένους καιρούς, και ότι απέβη εκ των πραγμάτων παράδειγμα προς μίμηση. Γράφει λοιπόν στο Συμπόσιο:

 “Μες στην ανημποριά και την αθλιότητα, πήγαινες από χωριό σε χωριό,    βιάζοντας τα πάντα γύρω σου να πεθυμούν και να δουλεύουν… φτερούγιζες και κάθιζες στις ελληνικές ψυχές, τις στείρες, και ξυπνούσες εντός τους με την υπομονή και την αγανάχτηση, με τον έρωτα, την κραυγή της ρωμαίικης μοίρας. “Εγώ θα σώσω την Ελλάδα” στοχαζόσουν”.

“Εγώ θα σώσω την ψυχή μου”, λέει στο ίδιο κείμενο ο Κοσμάς, και ο Κρητικός εννοεί με αυτή την φράση, την ταύτιση της ιδέας στην ψυχή του Δραγούμη, με την ιδέα της Ελλάδας.

“Έκαιγες για την τελειότητα τη δική σου, φλεγόμενος με τον όλο θυσία κι εγκαρτέρηση έρωτα της φυλής.”[11] γράφει και συνοψίζει τα δικά του συναισθήματα:  “Μου ‘άρεσες, Κοσμά,…”[12].

Ο “Κοσμάς” στο Συμπόσιο του Κρητικού συγγραφέα, ομολογεί την επιθυμία του για την ελληνικότητα της Κωνσταντινούπολης και την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας, κατευνάζει τον πόθο του παρηγορώντας την ίδια του την καρδιά: “Καρδιά, μωρή καρδιά, σώπα και δική σου είναι!”

Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει με τον δικό του μυθολογικό τρόπο, τα εθνικιστικά φρονήματα του Δραγούμη -τα ταυτόσημα με τον πατριωτισμό του[13]-, την πνευματική βιογραφία του, τις σπουδές του στην Ευρώπη, τον ασπασμό του της φιλοσοφίας του Νίτσε, παρόμοια, όπως και ο ίδιος.  Χαρακτηριστικές είναι στο Συμπόσιο του Κρητικού ποιητή, οι φράσεις που θυμίζουν τον Νίτσε και τον αγαπημένο του μουσουργό Ρίτσαρντ Βάγκνερ:

“Ήρθες Κοσμά στην ερημιά μου κρατώντας σα μεγάλη νέα θεά την Επισκόπηση.  Την πήρες έτοιμη από τα παζάρια της φραγκιάς και την φέρνεις στην Ελλάδα:  “Όλα είναι μάταιο κι εφήμερο παιχνίδι των ματιών.  Και μόνον ένα Μάτι μέσα μας, εφήμερο κι αυτό μα λαγαρό κι ανελεήμονο, που ποτέ από το πάθος δε θολώνει, από ψηλά επισκοπεί το θέαμα της ζωής…..

Διαλέγομε απ’ όλες τις πλάνες μιαν, εκείνη που περισσότερο ταιριάζει με μας, και την ανακηρύχνομεν Αλήθεια”[14].

 

Ο Δραγούμης και η αντίληψή του για τον άνθρωπο και ειδικότερα για τον Νεοέλληνα

Ως διανοούμενος ο Ίων Δραγούμης, επιδιδόταν σε γενικές αλλά δηκτικές δηλώσεις για τον άνθρωπο και τα ελαττώματά  του, όπως:

“γέμει ακαθαρσίας πολλάς και είμαστε ακάθαρτοι γιατί πάντα μένουμε εμείς και δε γινόμαστε άλλοι”.

Επίσης για τον Νεοέλληνα ιδιαίτερα δηλώνει, ότι τον διακρίνουν ανάμεσα σε πολλά άλλα χαρακτηριστικά του τα ακόλουθα:

“κακομοιριά, βρωμιά, παλιανθρωπιά, ραγιαδοσύνη, ψευτιά, βαγαποντιά, μαλαγανιά, επιτηδειότητα, …, συκοφαντία, … λογοκοπάνισμα, τσαρλατανισμός, κουτσομπολιό…”[15]

 

Απόψεις των μελετητών του Ι. Δραγούμη : Οι θέσεις του έναντι της ελληνικής Κυβέρνησης σε σχέση με το Μακεδονικό ζήτημα : Το Μακεδονικό Ζήτημα και ο Δραγούμης

Ο Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος που έχει ασχοληθεί εκτεταμένα με την προσωπικότητα του Ίωνα Δραγούμη και το έργο του, γράφει γι’ αυτόν:

“Η παρουσία του Δραγούμη, σ’ όλες τις πτυχές του έργου του συντάραξε το πανελλήνιο την εποχή εκείνη και οι απόψεις του παραμένουν μέχρι σήμερα αναλλοίωτες και ουσιαστικές…. Η προσφορά του Ίωνα Δραγούμη στην ιδεολογική προετοιμασία του μακεδονικού αγώνα ήταν ανεκτίμητη και μοναδική”.

Ο Δραγούμης, ονομάστηκε από τον Μανώλη Μπαρμπουνάκη[16]: “μεγάλος λόγιος του Μακεδονικού Αγώνα”. Είχε γίνει γνωστός για τις  θέσεις του έναντι των Ελλήνων και της Ελληνικής Κυβέρνησης. Ξεχώριζε τους Έλληνες στους “ελλαδικούς” και στους “εξωμερίτες”[17] σύμφωνα με την επίσημη ελληνική πολιτική.

Την εποχή του αγώνα των Μακεδόνων για την απελευθέρωσή τους, από τους Τούρκους και από τους Βουλγάρους[18], η θέση της Ελληνικής Κυβέρνησης ήταν προστατευτική για τα συμφέροντα της Ελλάδας, όπως αυτή είχε ανασυσταθεί μετά από την Επανάσταση του 1821 και αποτελούσε ένα μικρό κρατίδιο στην Βαλκανική χερσόνησο.

Από το 1903 το Μακεδονικό Ζήτημα οξύνεται.  Το πολιτικό κλίμα της Ελλάδας δε βοηθά.  Το 1905 ξεσπά ανθελληνικός διωγμός στην  Ρουμανία και παράλληλα επιδιώκεται ο αφελληνισμός της Μακεδονίας εκ μέρους: της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας, εν γνώσει των Τούρκων[19]. Οι τελευταίοι,  μεθοδικά και με δόλιους τρόπους, ενθάρρυναν τους Βουλγάρους στις επιχειρήσεις τους, ώστε να κρατούν αφενός μεν τα πλήθη διηρημένα και αφετέρου να κυβερνούν ευκολότερα τους υπόδουλους.

Ο Ίων Δραγούμης που τότε αντιπροσώπευε την ελληνική Κυβέρνηση στην Μακεδονία, κατάφερε σοβαρά χτυπήματα με τις δηλώσεις του, εναντίον των αρχόντων στην Ελλάδα, οι οποίοι φανερά και χωρίς προσχήματα πλέον, αγνοούσαν την απεγνωσμένη φωνή των Μακεδόνων  για βοήθεια, σε στιγμές συστηματικής γενοκτονίας.

Το 1902 ο Δραγούμης υπηρέτησε ως υποπρόξενος στο Μοναστήρι, που βρίσκεται στα βορειοδυτικά της  Μακεδονίας.  Το 1904 στις Σέρρες, ύστερα στον Πύργο και πάλι πίσω στο Μοναστήρι, εντός του ιδίου χρόνου.  Από το Δεδέαγατς ή Αλεξανδρούπολη, έρχεται στην Φιλιππούπολη το 1905. Στην Κωνσταντινούπολη έρχεται το 1907- 1909, και πάλι αργότερα, το 1910.

Το 1912 έρχεται εκ νέου στην Θεσσαλονίκη, όπου και ζει την απελευθέρωση της αγαπημένης του Μακεδονίας. Ο Ίων Δραγούμης έζησε εκ του σύνεγγυς, την αφόρητη κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή. Γνώρισε προσωπικά τα προβλήματα του υπόδουλου ελληνισμού, στην “ζοφερότερη” πορεία του.

Από τις παραμονές του μακεδονικού αγώνα (1902-1904), περίοδο που ο ελληνισμός της Μακεδονίας ξεκληριζόταν στην κυριολεξία, ο Ίων Δραγούμης βρέθηκε στην Βόρεια Θράκη (Ανατολική Ρουμελία), όπου το ελληνικό στοιχείο έχανε τις προγονικές του εστίες, υπό την βίαιη συμπεριφορά των Βουλγάρων  (1903-1906).

Ερχόμενος στην Αλεξανδρούπολη, κατέστη μάρτυρας του κλίματος της εθνικής έντασης που επικρατούσε. Αργότερα στην Κωνσταντινούπολη αγωνίστηκε με σθένος εναντίον της εκτουρκιστικής πολιτικής των Νεότουρκων.  Από όπου πέρναγε, τα μηνύματά του ενθάρρυναν και βοηθούσαν στην αντιμετώπιση του αφελληνισμού, και το όνομα “Μακεδονία”, απέβη το σύνθημα για την διάσωση του ελληνισμού απανταχού, όπου υπήρχε εγκατεστημένος, ελληνικός πληθυσμός.  Τα λόγια του ηχούν ως ελπιδοφόρο μήνυμα:

“Θα μας σώση από τη βρώμα, όπου κυλιούμαστε, θα μας σώση από τη μετριότητα και από την ψοφιοσύνη, θα μας λυτρώση από τον αισχρό τον ύπνο, θα μας ελευθερώση. Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε!”[20]

Ο Δραγούμης ξεκινά χωρίς προσχήματα σταυροφορία εναντίον της Ελληνικής Κυβέρνησης, καυτηριάζοντάς την  για την εξωτερική της πολιτική, την στάση της έναντι των ελληνικών πληθυσμών της Μακεδονίας και την αναμεταξύ τους κομματική συμπεριφορά[21]. Καυτηριάζει την δουλική της συμπεριφορά προς την Τουρκία αλλά και την υποκριτικότητά τους ως προς το καθήκον τους έναντι των Ελλήνων. Προσπαθεί να παρακινήσει την Κυβέρνηση να μεριμνήσει, παίρνοντας τα κατάλληλα μέτρα για την Μακεδονία, που στέναζε κάτω από το αφόρητο μείγμα της κατοχής της. Στην Αθήνα επικρατούσε άγνοια της κατάστασης τριγύρω της.  Οι Αθηναίοι αγνοούσαν τους ελληνικούς πληθυσμούς στην Μακεδονία, στην Θράκη, στον Πόντο και στον Μικρασιατικό πληθυσμό.

Οι “Ελλαδικοί” και η επίσημη  εξωτερική πολιτική, δεν έπαιρναν θέση έναντι των υποδούλων Ελλήνων. Ο Δραγούμης από το Μοναστήρι, όπου υπηρετεί, αλληλογραφεί με εφημερίδα και περιοδικά στην ελεύθερη Ελλάδα, και βρίσκεται σε συνεχή επαφή με τον πατέρα του Στέφανο Δραγούμη, καθώς και με τον Ηπειρωτικής καταγωγής, γαμπρό του από αδερφή, Παύλο Μελά.

 

Οι δύο Πορείες του Δραγούμη και η πίστη του προς τον απλό Έλληνα πολίτη

Ο Ίων Δραγούμης, διέκρινε δύο πορείες στη ζωή του: μία Εθνικιστική (1902-1904), που περιελάμβανε όλα τα συγκλονιστικά επεισόδια της ζωής του, με ιερό σκοπό την διάσωση της ελληνικής Μακεδονίας, και μία ανθρωπιστική (1917-1919), που την διήνυσε όταν ήταν εξόριστος στην Κορσική[22]. Ο Βακαλόπουλος γράφει σχετικά:

“Ο Ίων θεωρούσε ότι όποιος δεν αγαπούσε πρώτα την πατρίδα του, δεν μπορούσε ν’ αγαπήσει αληθινά την ανθρωπότητα.  Όποιος μάλιστα δεν αγαπούσε τον εαυτό του, δεν ήταν δυνατόν ν’ αγαπήσει αληθινά  τους άλλους”[23].

Ο Ι. Δραγούμης γράφει στον Βλαστό, τον Δεκέμβρη του 1904 μεταξύ άλλων σε σχέση με την συσπείρωση των Ελλήνων απανταχού:

“… φαντάζομαι μια Συμμαχία  Ελλήνων, μια ligue, έναν συνασπισμό εκείνων που νοιώθουν τον ελληνισμό τους, και που θέλουν να δώσουν μια πειθαρχία στις δυνάμεις του και να ξυπνήσουν την ενέργεια”[24]

Ο Ι. Δραγούμης πίστευε στον δυναμισμό των Ελλήνων απανταχού. Δεν είχε όμως καμία εμπιστοσύνη στους Δυτικούς, και για τον λόγο ετούτο στήριζε τις ελπίδες του στους συμπατριώτες του και κατέκρινε την αδιαφορία και τον “ωχαδερφισμό” των κυβερνόντων[25].

Η “Μακεδονική Άμυνα” και η Οργάνωση της Κωνσταντινουπόλεως

Ερχόμενος στο Μοναστήρι ως υποπρόξενος της νεοσυσταθείσης μετά από την επανάσταση του 1821, Ελλάδας, ιδρύει μαζί με άλλους αξιόλογους πατριώτες σωματείο  με τον τίτλο: “Μακεδονική Άμυνα”, που έμοιαζε στην δομή της, την Φιλική Εταιρία και έχαιρε πολλών μελών.

Σύνδεσμος της “Μακεδονικής Άμυνας” στην Αθήνα, ήταν ο Παύλος Μελάς[26]. Ο Βακαλόπουλος περιγράφει αναλυτικά την δράση της εταιρείας στα κείμενά του.

Κατόπιν της δημιουργίας της “Άμυνας” στο Μοναστήρι από τον Ίωνα, και της “Οργάνωσης Θεσσαλονίκης” στην Θεσσαλονίκη, από τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη[27], οι δύο άντρες προχώρησαν μαζί στην οργάνωση του Θρακικού Ελληνισμού. Με συντονισμένες τις προσπάθειές τους, απέβλεπαν σε μια νέα πορεία του Έθνους μέσα από την Νεοτουρκική μεταπολίτευση του 1908[28].

Από τον Οκτώβριο του 1908, αγωνίστηκαν μαζί για να ανατρέψουν τους Νεότουρκους και με την “Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως”, συνέβαλαν στην εγρήγορση των υποδούλων Ελλήνων.  Αγωνίστηκαν στην Οθωμανική Βουλή για την προώθηση των Ελληνικών θεμάτων, για την προσέγγιση των Χριστιανών Βουλευτών καθώς και των Χριστιανικών Εθνοτήτων, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για περεταίρω εκτεταμένη συνεργασία των Βαλκανικών Εθνοτήτων, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων: 1912-1913.

 

Οι Μακεδόνες και το έργο:  Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα

Ο Ίων Δραγούμης με σθένος υποστηρίζει τις δραστηριότητες των Μακεδόνων προς όλες τις κατευθύνσεις, και κάνει συνεχείς εκκλήσεις στην Ελληνική Κυβέρνηση[29]. Σε κάποια φάση στρέφεται ενάντια και προς αυτό το Πατριαρχείο, για την αδράνεια των εκκλησιαστικών εκπροσώπων του.  Τις εμπειρίες του και τις εντυπώσεις του από τον πολύπλευρο Μακεδονικό Αγώνα, τις δίνει στο βιβλίο του: “Μαρτύρων και ηρώων αίμα…”.  Με γλαφυρότητα ο διανοούμενος Ίων Δραγούμης κατηγορεί εδώ, την Ελληνική Κυβέρνηση, για  τον άψογο τρόπο αποφυγής προβλημάτων με την Τουρκία, εις βάρος των κατεχομένων ελληνικών περιοχών από αυτούς, όπως ήταν η Μακεδονία.

Το συγκεκριμένο βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1907 και συντάραξε τους Αθηναϊκούς κύκλους των πολιτικών και των διανοουμένων, αφού αδίστακτα παρουσίαζε την επικρατούσα πραγματικότητα στο Μακεδονικό μέτωπο, και την οποία οι ελεύθεροι Έλληνες της εποχής, έκριναν σαν κάτι απόμακρο, αποκομμένο και ξένο.

“Ο Ελληνισμός αντιμετωπίζοντας καυτά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, είχε συνειδητοποιήσει μετά το τρομακτικό 1897 πόσο ανέτοιμος  και αδύναμος ήταν ν’ ανταποκριθεί στη μεγάλη εκείνη κρισιμότητα των περιστάσεων, ενώ το Μακεδονικό ζήτημα είχε οδηγήσει τον μακεδονικό ελληνισμό στο έσχατο όριο της αντοχής και της ανοχής του.  Το χτύπημα του 1897 έδειξε τη γύμνια της ελλαδικής πολιτικής αλλά και την σαθρότητα της “άψογης” στάσης και του δόγματος “Μη γεννάτε ζητήματα.. Έδειξε -ακόμη περισσότερο- πόσο κινδύνευαν πια και οι ίδιοι οι ελλαδικοί από την “άψογη” στάση”[30]. “Ο αλύτρωτος πληθυσμός είχε ξεχασθεί! Η ελλαδική πραγματικότητα ήταν μια, το ελληνικό κράτος, το οποίο, ατενίζοντας τα πράγματα των Μακεδόνων και των Κρητικών, αναρωτιόταν: “Τι μας ταράζουν οι Κρητικοί; Τι θέλουν οι Μακεδόνες; Αφήστε μας να φτιάξουμε τον ζωολογικό μας κήπο”.  Μόνο για κομματικούς σκοπούς ο “κομπογιανίτης” πολιτικός του ελλαδικού κράτους προσποιούνταν συχνά ότι έκαμε “εθνική” πολιτική, για να μην έχανε την δημοτικότητά του, αλλά χαρακτηριζόταν “προδότης”[31], γράφει ο Βακαλόπουλος.

Ο Ίων Δραγούμης περιγράφει τους πολιτικούς με τα μελανότερα χρώματα, αναφερόμενος στην εκμετάλλευση της θέσεώς των και για την αδιαφορία τους προς τους δεινοπαθούντες, υπόδουλους, ελληνικούς πληθυσμούς.  Η κατάσταση απέβη αφόρητη για τον άνθρωπο, Δραγούμη. Επανειλημμένα έρχεται σε σύγκρουση  με τους πολιτικούς, τελικά  όμως καταφεύγει στην συγγραφή για να λυτρωθεί.

Υπήρξε  ένας αγωνιστής, όχι απόλυτα εθνικιστής τελικά, αλλά ούτε σωβινιστής, παρά ένας αγνός πολίτης, ένας θερμός πατριώτης, ένας Άνθρωπος.

 

Η αναγνώριση της προσφοράς του Δραγούμη : Η Ελλαδική Ελλάδα και οι εκτός αυτής Έλληνες : Το σχολείο, Μακεδονία

Ο Γιώργος Ιωάννου γράφει για τον Ίωνα στο άρθρο του: “Ο Σκοπός μιας Ζωής”[32]: “Δεν ήταν, σίγουρα, οι Έλληνες της εποχής άξιοι για έναν Ίωνα Δραγούμη. Και ίσως ούτε οι σημερινοί”.

Ο Δραγούμης έβλεπε την ελληνική ταυτότητα στους αλύτρωτους, τους “εξωμερίτες”, την συνέχεια και την σύνδεση του ελληνισμού, την διατήρηση του Έθνους. Ήταν εκείνοι που διατηρούσαν το δημοτικό τραγούδι, τον παραδοσιακό χορό, το πατροπαράδοτο παραμύθι, το αίνιγμα, την παροιμία, το γνωμικό, την χωριάτικη μαγειρική, την χειροτεχνία, την ενδυματολογία, την βυζαντινή μουσική, παράλληλα πάντα με την ελληνική παιδεία και την νεοελληνική γλώσσα.

Οι δυτικές επιδράσεις που τις εισήγαγαν οι διανοούμενοι που σπούδαζαν στην Ευρώπη, αλλοίωσαν τον Νεοέλληνα και την ταυτότητά του.  Ήταν έντονη η πεποίθηση του Δραγούμη, ότι ο Νεοέλληνας έπρεπε να επιστρέψει στις ρίζες του.  Ο ίδιος υπήρξε δημοτικιστής, και θεωρούσε την δημώδη γλώσσα, ως μέσον λυτρωτικό για τον λόγιο  Νεοέλληνα του Ελλαδικού πληθυσμού.

 

Η Ελλαδική Ελλάδα και οι εκτός αυτής Έλληνες

Η ελληνική πολιτική δεν φρόντισε έμπρακτα για τα προβλήματα των υποδούλων Ελλήνων ιδιαίτερα των βορείων περιοχών. Ο Ιών Δραγούμης μαζί με το Πατριαρχείο, υποδαύλισε “την καλλιέργεια κομματικών αντιπαραθέσεων στα ελληνικά χώματα, στις αλύτρωτες περιοχές”, λέει ο Βακαλόπουλος[33]. Οι Έλληνες πολιτικοί είχαν εγκαταλείψει του Έλληνες των Βορείων περιοχών  τους Ηπειρώτες, τους Πόντιους και τους Μικρασιάτες στα χέρια των Μεγάλων Δυνάμεων.  Ο Βακαλόπουλος, γράφει επίσης υποθετικά για την “Ελλαδική Ελλάδα”, ως προς του τι θα έπρεπε να έλεγε στις τραγικές εκείνες εποχές για τους παραπάνω πληθυσμούς: “Μονάχα εμένα μη με σκοτίζετε και πορεύεστε όπως μπορείτε”.

Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, ο Μακεδονικός αγώνας, ο θάνατος του “Παλληκαριού” -δηλαδή του Π. Μελά- και οι Βαλκανικοί πόλεμοι, αντέστρεψαν το κλίμα της κατάστασης. Δεν ήταν βέβαια η “Ελλαδική Ελλάδα” που αγωνιζόταν, αλλά σύσσωμο το παραμερισμένο κομμάτι του Έθνους, που αγωνιζόταν για την ένωση με την μητέρα Ελλάδα.

 

Το σχολείο:  η Μακεδονία

Στο πατριωτικό και αγωνιστικό κλίμα της Μακεδονίας και της  Θράκης, ο Δραγούμης αισθάνθηκε -καθώς δήλωνε -, να αναδύεται από “τη βρώμα” και από τον ύπνο των Ελλαδιτών, και καθαρίστηκε. Έχοντας πέσει εκεί στην “καταβόθρα της εθνικής πολιτικής” αποκήρυξε συνειδητά τις ελληνικές “τις ψόφιες κυβερνήσεις”[34].

Το όνομα “Μακεδονία” απέβη σύμβολο εξαγνισμού και εξαΰλωσης, για τον Ίωνα Δραγούμη. Προτρέπει μάλιστα τους Έλληνες να τρέφουν πίστη σε παρόμοιο σκοπό και να “ξοδεύονται” γι’ αυτόν. “Η “Μακεδονία” θα παραμείνει πάντα για όλους μας, όπως για τον Ίωνα ένα “σχολείο ελευθερίας”, που θα βγάζει “ελεύθερους άνδρες”, ένας τόπος “αληθινής ζωής όχι ψεύτικης” όπως η Αθήνα.

Ο χαμός του Παύλου Μελά, του “Παλληκαριού”, συγκλόνισε τον Ίωνα Δραγούμη.  “Ο θάνατος δεν είνε λόγια, είναι αλήθεια, ο θάνατος είνε ζωή[35]…” έγραψε.  Το τραγικό ετούτο γεγονός, έφερε τους Έλληνες της εποχής πιο κοντά στα μακεδονικά πράγματα.  Ο θάνατος του Παύλου Μελά (ένα βράδυ στην Σιάτιστα της Μακεδονίας, τον Οκτώβριο του 1904), γνωστού και αγαπητού ανδρός, στους κύκλους της Αθηναϊκής κοινωνίας[36], αφύπνισε την ελλαδική συνείδηση.

Ο Ανδρέας Π. Δενδρινός χαρακτηρίζει τον Ίωνα Δραγούμη  ως πολεμιστή, ιδεολόγο, “λογοτέχνη και άνθρωπο του πνεύματος”.  Ο Ίων Δραγούμης πιστεύει και υιοθετεί ότι “το Έθνος είναι το μόνο όργανο που θα υπηρετήσει το Μεγάλο Γένος…”. Από αυτή την ιδεολογία πηγάζουν οι σκέψεις του, οι διακηρύξεις του και:

“το διαζύγιό του, με το κατεστημένο της εποχής του.  Απ’ εκεί ξεσπάει η πολιτική του ιδεολογία, ο Εθνικισμός, ο άμετρος, ο αμέριστος, αχόρταγος και παμφάγος, που στην πέννα του γίνεται εικονοκλασία… Στην σκέψη του κυριαρχεί ο αγώνας, πόλεμος και τίποτ’ άλλο… Στην πέννα του και στην πιο “λογοτεχνική”, ο πόλεμος καραδοκεί… Και στην πράξι του, ο πόλεμος και ο αγώνας, είναι η “καλημέρα” και η “καληνύχτα”…”[37]. 

Και αυτό θυμίζει την άποψη του Νίτσε: “Ο ελεύθερος άνθρωπος είναι πολεμιστής”[38].

Το Έθνος κατά τον Δραγούμη χρειαζόταν δύο βασικά πράγματα: μια Μακεδονία και ένα διδασκαλείο.  Η Μακεδονία υπήρξε κατά την γνώμη του, “το σχολείο των παλληκαριών και των ελευθέρων αντρών”  όπου οι Έλληνες θα συμπλήρωναν τις σπουδές τους. Ο Δραγούμης φανταζόταν ολόκληρο το ελληνικό κράτος τον ελληνισμό, μια “Μακεδονία”, έναν συνεχή αγώνα, μία αληθινή εθνική ζωή.  Το “διδασκαλείο” θα έδινε την σωστή παιδεία για τους μέλλοντες δασκάλους και μάλιστα Δημοτικιστές,  “Και η “Μακεδονία” θα απέβαινε ένας ζωντανός κοινωνικός και εθνικός ιστός”[39].

 

Η επίδραση του Πισσώ : απόψεις του Δραγούμη για την οργάνωση των Ελλήνων εκτός Ελλάδας

Υπό την επίδραση των πολιτικο-κοινωνικών, φιλοσοφικών, λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών ζυμώσεων στην Ευρώπη, η Γαλλία αποβαίνει υποστηρικτής της επανάστασης στην Κρήτη.

Ο Πισσώ[40] ως Υπουργός των Εξωτερικών το 1908, υποστηρίζει στην Γαλλική Γερουσία, το δικαίωμα της Ελληνικής Κυβέρνησης να επέμβει στην νήσο. Η Ελληνική εφημερίδα Το Νέο Άστυ, 13 Ιανουαρίου 1908, χαιρετά την δήλωση του Πισσώ. Η συμπάθεια και η συμπαράσταση των Γάλλων διανοουμένων και του γαλλικού τύπου, επεκτείνονται και στον αγώνα των ελληνικών ομάδων στην  Μακεδονία.

Ο Δραγούμης υποστήριξε την πολιτική των μικρών αυτονόμων Ελληνικών Εθνών μέσα σε ξένους και την ένωσή τους με την Ελλάδα ως ελληνισμός. Υποστήριξε μάλιστα την παραμονή των Ελλήνων εντός της Ελλάδας και όχι την μετανάστευση και την μετακίνησή τους εντός του δικού τους χώρου, του χώρου των Ελλήνων.

 

Η Ελλάδα και οι άλλοι Βαλκανικοί λαοί : Απελευθέρωση Μακεδονίας : Ηπείρου : νήσων Ανατολικού Αιγαίου και Κρήτης

Οι  Βαλκανικοί λαοί επιθυμούσαν μεν την ανεξαρτησία της Μακεδονίας από τους Τούρκους, αλλά μόνο για να την προσαρτήσει ο καθείς από αυτούς, στην δική του εδαφική επικράτεια. Σημειώνεται ιδιαίτερα σκληρή η συμπεριφορά των Βουλγάρων κομιτατζήδων εναντίον των Βαλκανικών λαών, κάτω από τους οφθαλμούς των Τούρκων, οι οποίοι με τον τρόπο αυτό, δεν είχαν λόγους να ανησυχούν για τις διεγέρσεις τους, εναντίον τους.

Η Βουλγαρία παρά τις επιτυχίες της στην Θράκη και στην Ανατολική Μακεδονία, ανικανοποίητη με τα εδάφη που απόκτησε,  έρχεται σε σύγκρουση με τους πρώην συμμάχους της, τους Σέρβους και  τους Έλληνες[41] , και εναντίον των Τούρκων. Οι πολεμικές επιχειρήσεις των Σέρβων και των Ελλήνων εναντίον των Βουλγάρων, στέφονται με επιτυχία[42]. Οι Έλληνες αποκτούν την Ανατολική Μακεδονία και οι Βούλγαροι περιορίζονται στην Δυτική Θράκη. Η Βόρειος Ήπειρος παραχωρείται από τις Μεγάλες Δυνάμεις στην Αλβανία, η οποία παρουσιάζεται ως  νέο κράτος[43].

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912-1913, είχαν σα συνέπεια την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τον Ελληνικό στρατό, υπό τον διάδοχο του ελληνικού θρόνου Κωνσταντίνο, με επιτελάρχη τον Π. Δαγκλή.

Ο Κωνσταντίνος γρήγορα κατέλαβε την Ελασσόνα, νίκησε τους Τούρκους στα στενά του Σαρανταπόρου και απελευθέρωσε την Κατερίνη, την Βέροια, την Νάουσα, την Έδεσα, και ύστερα από διήμερη μάχη στα Γιαννιτσά, 19-20 Οκτωβρίου, απέκλεισε την Θεσσαλονίκη.  Ο στρατηγός Χασάν Ταχσίν αποδεχούμενος τελεσίγραφο από τον διάδοχο Κωνσταντίνο, παρέδωσε την Θεσσαλονίκη στους Έλληνες, την 26η Οκτωβρίου 1912.

Ο Κωνσταντίνος αφήνοντας δύο μεραρχίες στην Θεσσαλονίκη στράφηκε στην Δυτική Μακεδονία κι αφού κατέλαβε την Φλώρινα και την Καστοριά, προχώρησε στην Κορυτσά στις 7 του Δεκέμβρη 1912[44].

Ακολούθησε η απελευθέρωση της Ηπείρου, που ολοκληρώθηκε με την παράδοση των Ιωαννίνων από τον Εσσάτ Πασά στον Διάδοχο Κωνσταντίνο, στις 21 Φεβρουαρίου 1913. Την ίδια περίοδο ελευθερώθηκαν οι νήσοι του Ανατολικού Αιγαίου και επί πλέον η Ελλάδα απόχτησε την Κρήτη.  Με την προσάρτηση αυτών των περιοχών, η Ελλάδα  διπλασιάστηκε σε έκταση.  Η συνεργασία των ηγετών της: Βενιζέλου και Κωνσταντίνου, επέφερε τα ποθητά αποτελέσματα.

 

Η Επιστροφή

Το 1915 ο Δραγούμης, έρχεται ως υποψήφιος βουλευτής στην Φλώρινα. Ενδιαφερόταν να εργαστεί “ανθρώπινα”, ούτε “εθνικά”, αλλά ούτε και “εκλογικά”. Λίγα χρόνια ύστερα από εκείνη την δραματική περίοδο των αγώνων του στην Μακεδονία, διαπιστώνει από την νέα του θέση, ότι οι κομματικές αντιπαραθέσεις ίσχυαν και εκεί, και ήταν εξίσου ζωντανές. Απογοητευμένος άκουσε τον χωροφύλακα να τον ρωτά, ποιος ήταν και τι έκανε.  Οι δε Φλωρινιώτες δεν του επεφύλαξαν την υποδοχή που προσδοκούσε, στον σιδηροδρομικό σταθμό. Ο Έλληνας ήταν αδιάφορος για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον[45]. Ένας μάλιστα Μοναστηριώτης και άλλοτε Μακεδονομάχος, ο Καπετάν Στέφος, δεν γύρισε καθόλου να του μιλήσει.  Καθώς έμαθε αργότερα, ο Καπετάν Στέφος, γύριζε τώρα στα χωριά και πίεζε τους κατοίκους για το κυβερνητικό κόμμα.

Το Μοναστήρι, στο οποίο είχε ζήσει υπηρετώντας την πατρίδα του ως διπλωμάτης, τα χρόνια του Μακεδονικού αγώνα, είχε τραγική μοίρα, καθώς περνώντας στην εξουσία  των Σέρβων τότε, σήμερα ανήκει στα Σκόπια.

Η Μακεδονία,  ετούτη την φορά, καθώς διαπιστώνει ο Δραγούμης, ακολουθεί την γενική ελληνική γραμμή, αν και πάντα, βήματα πίσω λόγω της απόστασής της από την Αθήνα, όπως άλλωστε συμβαίνει με την ελληνική επαρχία εν γένει.

Ο διανοούμενος Δραγούμης γνήσιος Έλληνας πατριώτης, απογοητεύεται άλλη μια φορά ασυμβίβαστος καθώς είναι, ως προς την γραμμή που ακολουθεί η ελληνική κοινωνία, υπό την επίδραση της πολιτείας.  Από το 1916 εκδίδει στην Αθήνα το εβδομαδιαίο περιοδικό: Πολιτική Επιθεώρηση που πρώτη φορά τυπώθηκε και κυκλοφόρησε στην Κωνσταντινούπολη το 1910, από τους: Ίωνα Δραγούμη,  Γ. Μπούσιο και Αθ. Σουλιώτη-Νικολαΐδη. Το 1916 δημοσίευσε και το κείμενό του Προγραμματικοί Πολιτικοί Στοχασμοί.

Αυτός λοιπόν υπήρξε ο “Άνθρωπος” Δραγούμης και το εν συντομία πλαίσιο των δραστηριοτήτων του, που  αφορά κατ’ εξοχήν  την αγαπημένη του Μακεδονία, την αγωνιζόμενη Μακεδονία του 1902-1908.

ΤΕΛΟΣ

 **************

Βιβλιογραφία

Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος Α., Ίων Δραγούμης, Παύλος Γύπαρης, Κορυφαίες Μορφές του Μακεδονικού Αγώνα (1902-1908), Εκδότης: Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1987

(Κωδικός: 30406P, Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος Α., 1951-).

Βακαλόπουλος, Κ. Α.  Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, Εκδ. Οίκος, Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1991.

Δημαράς, Κ. Θ.  Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Τρίτη έκδοση, Ίκαρος 1964.

Έλλη, Πιπίνα Δ. Οι Μακεδόνες, Σύδνεϋ, 2013.

Καζαντζάκης, Ν.  Επιστολές προς Γαλάτεια

Καζαντζάκης, Ν.  Συμπόσιο

Kόκκινος, Δ. Α.  Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Β’, Γ’ και Δ’ Τόμοι, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, Αθήναι, 1972.

Νίτσε, Φ. Το λυκόφως των ειδώλων,  Μετάφραση: Ζήσης Σαρίκας, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, κεφ. 8.

Πουλιόπουλος, Νίκος, Ο Νίκος Καζαντζάκης και τα παγκόσμια ιδεολογικά ρεύματα, Η κοσμοθεωρία του – η πολιτική του ιδεολογία και δράση, Α’ Τόμος, Αθήνα 1972.

 ΤΕΛΟΣ

*******

Υποσημειώσεις

[1] Πιπίνα Δ. Έλλη (Elles), Οι Μακεδόνες,  Σύδνεϋ 2013, υποσημείωση 84, σ. 52.

[2] Η αντιβενιζελική στάση του Δραγούμη, μετά από την δολοφονική απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου στο Παρίσι (30/7/1920-12/8/1920 είχε ως αποτέλεσμα την δολοφονία του από φανατισμένους  οπαδούς του Βενιζέλου με επικεφαλής τον  Κρητικό μακεδονομάχο Παύλο Γύπαρη, Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Κορυφαίες μορφές του Μακεδονικού Αγώνα 1902-1908,  Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 41.

[3] Αλλά ίσως -και πολύ περισσότερο- αγαπημένη του, υπήρξε η Πηνελόπη Δέλτα, με την οποία δεν συνήψε σχέσεις, που θα προσέβαλαν την τιμή της συγγραφέα, η οποία ήταν ήδη νυμφευμένη και με οικογένεια…  Η Π. Δ. αυτοκτόνησε το 1941, κουβαλώντας μέσα της τον έρωτά της και την βαθιά της αγάπη για τον σπουδαίο διανοούμενο-πατριώτη, Ίωνα Δραγούμη.

[4] Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, εκδ. οίκος Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1991,  σ. 59.

[5] Αυτόθι, σ. 72.

[6] Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, ο. π., σ. 41.

[7] Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Τρίτη έκδοση, Ίκαρος 1964, σ. 401.

Ν. Καζαντζάκης, Επιστολές προς Γαλάτεια, (Εισαγωγή, Έλλη Αλεξίου), Δίφρος, Αθήνα 1984, σ. 26^α.

[9] Ν. Καζαντζάκης, Συμπόσιο, Δεύτερη έκδοση, Εκδόσεις Ε. Καζαντζάκη, 1971. σ. 16.

[10] Ν. Καζαντζάκης, Συμπόσιο, ο. π.,  σ. 17.

[11] Αυτόθι, σ. 20.

[12] Αυτόθι, σ. 21.

[13] Ν. Καζαντζάκης, Συμπόσιο, ο.π., σ. 24.

[14] Αυτόθι, σ. 33.

[15] Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, “Ίων Δραγούμης, Παύλος Γύπαρης: Κορυφαίες Μορφές του Μακεδονικού Αγώνα  (1902 – 1908), Εκδότης: Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη, (Κωδικός: 30406P,  Βακαλόπουλος Κ. Α., 1951-), σ. 14.

[16] Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, “Ίων Δραγούμης, Παύλος Γύπαρης: Κορυφαίες Μορφές του Μακεδονικού Αγώνα (1902 – 1908), ο.π.,  εισαγωγή.

[17] “εξωμερίτες” ήταν εκείνοι οι Έλληνες που ζούσαν στις κατεχόμενες από τους Τούρκους περιοχές: την Μακεδονία, την Θράκη, τον Πόντο, την Μικρά Ασία, την Κρήτη και την Ήπειρο.

[18] Οι δεύτεροι επιδίδονταν σε ληστρικές επιδρομές για να τρομοκρατούν τα πλήθη της Μακεδονίας, και με την εφαρμογή αυτής της τακτικής, προσπαθούσαν να τους βουλγαροποιούν, έκδηλα υπό τον ανασταλτικό παράγοντα του φόβου.

[19] Δ. Α. Kόκκινος,  Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος,  Β’, Γ’ και Δ’ Τόμοι, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, Αθήναι, 1972, σσ. 805-806 και σ. 773.

[20] Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα,  ο. π., σ. 17.

[21] Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Γύπαρης, Κορυφαίες Μορφές του Μακεδονικού Αγώνα, 1902-1908, εκδ. οίκος Μπαρμπουνάκη,  Θεσσαλονίκη, 1987, σ. 35.

[22] Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, ο. π., σ. 43.

[23] Αυτόθι,  σ. 44.

[24] Αυτόθι,  σ. 44.

[25] Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Γύπαρης, Κορυφαίες Μορφές του Μακεδονικού Αγώνα, 1902-1908, εκδ. οίκος Μπαρμπουνάκη,  Θεσσαλονίκη, 1987, σ. 37.

[26] Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Γύπαρης, Κορυφαίες Μορφές του Μακεδονικού Αγώνα, 1902-1908, εκδ. οίκος Μπαρμπουνάκη,  Θεσσαλονίκη, 1987,  σσ. 37-38.

[27] Στην Κωνσταντινούπολη ο Ίων μαζί με τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη, που είχε ανατραφεί στην Μακεδονία, ιδρύουν την “Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως”, το 1908.

[28] Κ. Α . Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, ο. π.,  σ. 23.

[29] Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Γύπαρης, Κορυφαίες Μορφές του Μακεδονικού Αγώνα 1902-1908, ο. π., σ. 44.

[30] Κ. Α . Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, ο. π.,  σ. 141.

[31] Αυτόθι,  σ. 140.

[32]“Επιτάφια  Στήλη στον Ίωνα Δραγούμη”, Τετράδια Ευθύνης, 7 (1978), αυτόθι, Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Παύλος Γύπαρης, Κορυφαίες Μορφές του Μακεδονικού Αγώνα 1902-1908, ο. π.,  σ. 78.

[33] Κ. Α . Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, ο. π.,  σ. 21.

[34] Αυτόθι, ο. π., σ. 21.

[35] Κ. Α . Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, ο. π.,  σ. 23.

[36] Πιπίνα Δ. Έλλη, Οι Μακεδόνες, Σύδνεϋ, 2013, υποσημείωση 86, σ. 53.

[37] Κ. Α. Βακαλόπουλος. Ίων Δραγούμης, Παύλος Γύπαρης, Κορυφαίες Μορφές του Μακεδονικού Αγώνα 1902-1908, ο. π.,  σσ. 60-61.

[38] Φ. Νίτσε: Το λυκόφως των ειδώλων, Μετάφραση: Ζήσης Σαρίκας, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, κεφ. 8. σ. 83.

[39] Κ. Α. Βακαλόπουλος Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, ο. π., σ. 83

[40] Η Ελληνική εφημερίδα Το Νέο Άστυ 13 Ιανουαρίου 1908, χαιρέτησε την  δήλωση του Πισσώ,  Νίκος Πουλιόπουλος, Ο Νίκος Καζαντζάκης και τα παγκόσμια ιδεολογικά ρεύματα, Η κοσμοθεωρία του – η πολιτική του ιδεολογία και δράση, Α’ Τόμος Αθήνα 1972, σσ. 66-67.

[41]Ελληνο-σερβική Συνθήκη 19 Μαΐου 1913 στη Θεσσαλονίκη, Νίκος Πουλιόπουλος: Ο Νίκος Καζαντζάκης και τα παγκόσμια ιδεολογικά ρεύματα, Η κοσμοθεωρία του – η πολιτική του ιδεολογία και δράση, Α’ Τόμος Αθήνα 1972, σ. 1044.

[42] Νίκος Πουλιόπουλος: Ο Νίκος Καζαντζάκης και τα παγκόσμια ιδεολογικά ρεύματα, Η κοσμοθεωρία του – η πολιτική του ιδεολογία και δράση, ο.π., σ. 1062.

[43] Αυτόθι, σσ. 1097-1101.

[44] Πιπίνα Δ. Έλλη, Οι Μακεδόνες (έκδοση από τη συγγραφέα), Σύδνεϋ 2013, σ. 55.

[45] Κ. Α. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, ο. π., σ. 69.

****************